Келин кыстар чымчак сеткилдиг, а душтук оолдар амыдыралчы болзун!

Амгы үеде хөй национал күрүнелер боттарының шаандагы төөгүлүг эрги аттарын, бурунгу өгбелерден дамчып келген ёзу-чаңчылдарын катап эгидип, аныяк-өскенни бодунуң чонунга дөмей овур-хевирлиг, аажы-чаңныг, мөзү-шынарлыг кылдыр кижизидеринче улуг сагышты салып эгелээн.

Бүгү чүве өг-бүледен эгелээр. Ада-иези, өгбелери ажы-төлдүң угу, дөзү болурундан аңгыда, уругларның мөзү-шынарын хевирлеп, оларның угаан-медерелин сайзырадып, сөс-домаан чечен-мерген, чедингир кылдыр өөредип турар. Ынчангаш ажы-төл кижизидеринге, уругнуң кижизиг болурунга өг-бүлениң салдары улуг деп чүве билдингир. Шаанда кыс уругнуң кижизидилгези дээш иези, оол уругнуң кижизидилгези дээш адазы харыылаар турган.

Чаш уруг шору апарып, өзүп орда, ада-иези уругларын өг иштинге бодун канчаар алдынарындан эгелеп өөредир чораан. Олар колдуунда хоругларга үндезилеттинген болур. Хоруглар делегейниң шупту чоннарының уруглар кижизидериниң эң-не кол дөзү база аргазы болур.
Ынчангаш өг иштинге бодун серемчилелдиг алыр үш чер барын уруглар билир кылдыр кижизидери:

Өгнүң дөрү. Дөрде ыдыктыг бурган ширээзи, орун бажында – эвегенчин, амырга-моос дээн чижектиг камгалалдар барын база ачазының болгаш хүндүлүг аалчылар олурар чери болганындан, аңаа шимээргеп, тенектенип маңнавазын уругларга билиндирер турган.
Ийи дугаар серемчилелдиг болур чери – ожук долгандыр. Отту тывалар от чаяакчы деп адап, ону тускай ээлиг деп санап чораан. Өгнүң херээжен ээзи эртениң-не шайының, чеминиң үстүн отка чажып, «одумну чемгердим, одумга өргүдүм» деп чугаалап чораан. Ол ёзуну бичии уруглар хүннүң-не көөрү-биле чергелештир, ону чүге ынчаар кылып турарын тайылбырлап бээр болганындан, угаанынга сиңирип алыр турган. Ооң-биле чергелештир уруглар «Отче суг кутпас, сүнезининиң оду өжер. Отче дүкпүрүп болбас – аксы бужартаар. Отче бок октавас, караа согурарар» дээн угаадыглыг хоругларны шиңгээдип алырлар. Ооң-биле чергелештир от дагыырын база бедик үнелеп билир кылдыр чагыыр турган.

Үш дугаар серемчилелдиг болур чери – өгнүң эргини. Эжиктен, ооң эргининден өг-бүлениң амыдыралының эки-багай болуру база хамааржыр. Өгнү тигерде безин, эгезинде эжикти тургузуп алыр чораан, ынчангаш эжик – өгнүң даянгыыжы болур. Эжик эргини базып болбас, аңаа олуруп азы илдикпес ужурлуг. Өгден үнүп чыткан кижи эргинге илдиге бээр болза, ону дедир эгиткеш, катап үндүрер турган.
Өгге бодун канчаар алдынарын уруглар билген турар ужурлуг. Оларның эң-не колу – улуг улус мурну-биле эртип болбазы, херек болза, улуг кижиниң артындан эртип болур.

Дараазында база бир сагыыр чүүлү – улуг улустуң аразында чугаалажып олурарын дыңнавазы. Чижээлээрге, өгге улуг улус кээп, ада-иези-биле чугаалажы бээрге, бичии уруглар өгден үне бээр ужурлуг. Ылаңгыя ховар азы улуг дужаалдыг улус келгенде, бо чурумну шыңгыы сагыыр. Ада-ие уругларындан ону негээр. Ук чүүлдүң утказы – тыва кижиниң уруг-дарыын хоп чугаага өөретпези.

Тыва чон оон аңгыда, үен-даян үннер үндүрбес чораан. Оларга ыглаары, алгы-кышкы, ыы-сыы, алгыш-кырыш болгаш сыгырары хамааржыр. Сарыг шажын өөредиин ёзугаар алырга, аза-четкер кыпсынчыг сыгыт, алгы-кышкы, ыы-сыы болган черлерже дывыржыр. Ынчангаш ооң чоогунга турган кижилерни кандыг-бир хай-бачытче чыгадыптар.
Ынчап болбас, хоржок деп сөстерни хөй ажыглаар чораан. Кижиниң кылбас хоруглуг чүүлүнге оор чорук база хамааржыр чораан. Шаандагы тываларның амыдыралынга оор чорук турбаанының бир херечизи – оларның көжүп чораан үезинде эрги аал-оранынга арттырып каан эт-севинге кым-даа дегбес чорааны. ХХ-ги чүс чылдың эгезинде безин дыка хөй өглер ыяш эжик орнунга кылын кидис ажыглаар, шооча дугайында бодавас-даа турган. Ада кижи оглун мынчаар чагыыр чораан: аъттың дериг-херекселин- ге – чулар-чүгенинден эгелээш, эзер-эзеңгизинге чедир ээзи чок турда, оларны оорлаар хамаанчок, дээп безин болбас. Мындыг хевирлиг чүүл кылыр болза, эр кижи бактың багын кылганы ол дээр.

Инек оорлаарынга хамаарыштыр алыр болза, көшкүн кижилер бо малды соок тыныштыг, алызы багай деп угаадып чораан. Ооң чижээнге Моолдуң Сенгел тываларынга бир кижи инек оорлаптарга, ол инек дүнениң-не оорнуң өөнүң дүндүүнден бакылап эдер болган. Бо төөгүнү Сенгел тывалары уругларынга оорнуң төнчүзү ол хире коргунчуг-дур деп угаадыр чораан.

«Бак сагыш башка халдаар», «Артык сеткил ара дүжер» деп үлегер домактарны тывалар кижизидилгеге калбаа-биле ажыглаар турган. Идик-хепке хамаарыштыр база угаадыгларны уругларынга тыва чон чугаалаар чораан. Идик-хевинге камныы, оларны кедери, ужулгаш салыры – шупту ужур-чурумнуг. Чижээлээрге, оолдар бичиизинден тура-ла бөргүн өрү каар, курун чешкеш, дораан ораай тыртып алыр. Чүгле идик-хепке эвес, бодунуң эдилелинге камныг болурун ада-ие ажы-төлүнге чагып чораан. Чижээлээрге, тыва сыртык кырынга олурары, сыртыкты черже салыры хоруглуг. Чыып каан чүък кырынга олурбас, чытпас, ынчаар болза назыны кызырлыр дээр чораан. Мария Күжүгеттиң чугаазы-биле алырга, шаанда ооң кырган-авазы деспиже дүлген эът салырының бетинде мүн иштинче илбекти суккаш, деспиже бичии чажып, ыдамнап алыр турган. Чүге ынчап турарын айтырарга «кижини чемгерип чоруур савазын изиг эът салыпкаш, меңнетпес» дээр чораан. Мындыг аргалар-биле тыва чон уруг-дарыын эт-севинге безин камныг кылдыр өөредип чораан.

Кыс уругну кижизидери – ону келир үеде келин кижи кылдыр белеткээри болур. Келин кижи барган өг-бүлезинге эки алдынарын – чымчак сеткилдиг, аксы быжыг, арыг-силиг, эрес-кежээ болурун уруунга чагыыр.

Уруун ашакка баар кылдыр белеткээри – делегейниң шупту чоннарынга, ооң иштинде көшкүн амыдыралдыг тываларга база турган. Чижээлээрге, казактар кыс уруу 11–12 хар чеде бээрге, өгленип, өске аалче чоруй баар кижи дээш, ону өгнүң чүък – аалчылар олурар талазынче чорудуптар турган. Оон бээр ооң олурар чери, удуур дөжээ аңаа турар.
Уруун эки келин кылдыр кижизидери ада-иениң хүлээлгези. Ашакка берип тура, чагыг-сүмелерин бээр. Чижээлээрге, Чингис-Хаанның уругларынга чагыгларын адап болур. Улуг уруу Алха Бэхини ашакка берип тура: «Ынак уруум Алха, биеэки дег, буянныг бол. Ашааң шураар деп барза, буттары апар; тендиш дизе, даянгыыжы апар; тайбазын дээш, дагазы бол!»

Азия чоннарының «Угаанныг аданың уруу угаанныг, угаанныг иениң оглу угаанныг» дээри база барымдаалыг. Келин кыс өске бээ, кунчуунуң аалынга чеде бергенде, ооң сагыыр хоруглары база турган. Өгленген соонда, ону ада-иезиниң аалынче бир кезек үеде чорутпазы чораан. Тыва келин ада-иезинче 1 чыл барбас ужурлуг. Кыдат чонда келиннер ада-иезинче 10 чыл барбас ужурлуг. Келин кижи барган черинге чурттаар деп чаңчылды ада-иези ажы-төлүнге угаап билиндирер. Келин кижи улуг беглериниң мурнунга кызыл-даван болгаш бажы аржыыл чок турбас. Бээ кижиниң каяа-даа олуруп каан черинге олурбас. Бээ-кунчуунуң орунунга олурар хамаанчок, орунунуң баары-биле эртип болбас. Оларның өөнүң дөрүнче эртпес дээш оон-даа өске. Барыын моолдарның чаңчылы езугаар алырга, келин кижи 3 ажы-төлдү төрээш, бээ-кунчуунуң дөрүнче эртип, Бурганга өргүл өргүп болур эргелиг апаар. Тываларның чүс-чүс чылдар дургузунда ажы-төлүн кижизидери ханы уткалыг чораан.

Амгы үеде эрги чаңчылдарның хөй кезии сагыттынмайн турар. Ооң чылдагаанын көөрге, көшкүн чораан тывалар сууржуң амыдыралче кире бээрге, көшкүн амыдыралдың чаңчылдары уттундурган. Эрги чаңчылдарны дедир эгидери канчап-даа болдунмас деп билдингир. Ынчалза-даа аныяктар улуг улусту хүндүлээр, келин кыстар ажылгыр-кежээ, чымчак сеткилдиг, а душтук оолдар угаанныг, амыдыралчы болур дээн ышкаш чаңчылдарны сагыыр арга бар.

/ Лидия МОНГУШ, Хөр-Тайга ортумак школазының тыва дыл, чогаал башкызы.

"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23

#Шын #Тыва #Кижизидилге #КелинКыстар #ДуштукОолдар #Амыдырал