Улуг-Хемниң Ак-Туруг сумузунуң М.К. Өлчей-оол аттыг чаарттынган ном саңынга тыва чоннуң ёзу-чаңчылдарынга үндезилээн “Келин кыстың аптаразы” деп өөредиглиг мастер-класс болуп эрткен. Ук хемчег Чаа-Хөл кожууннуң Херээженнер чөвүлелиниң удуртулгазы-биле болуп эрткен.
Кожууннуң Херээженнер чөвүлелиниң удуртукчузу Арина Чамбал ук хемчегни ажыткаш, тыва аптара дугайында тайылбырлаан: “Аптара – өг иштинге турар эдилел. Ону ыяштан чазаар. Кыс уруг шору өзүп кээрге, аптаразын чазап, дүптеп, белеткей бээр чораан. Келин кыстың аптаразының угулзалары камгалал уткалыг: өгленген аныяктар аас-кежиктиг, өгге ажы-төлүнүң үнү долар болзун дээш, бот-боттарынга ынак, хүндүлежип чурттазын дээш, кожалашкан, илбектешкен хээлер-биле чуруп каастаар турган”.
Аптараның иштин дүптээри 6 аңгы кезекке чарлып турар. Херээженнер чөвүлелиниң кежигүнү Маргарита Алдай келин кыстың идик-хевин аптарага канчаар сугарын, идик-хевиниң даараан утка-шынарындан эгелээш, база даараныр херекселдериниң дугайында тайылбырлап берген.
Тыва орун сыртыының дугайында база сыртыктың иштинге чаш ажы-төлүнүң хин хавын болгаш салбак чаштарының дүктерин тускай хаптааш, сыртык иштинге шыгжап, камгалал кылдыр эдилеп чораанының дугайында чараш тайылбырны чөвүлелдиң кежигүнү Чейнеш Чаш-оол кылган.
Чаа-Хөл кожууннуң чагырыкчызының социал политика талазы-биле оралакчызы Надежда Сагаандай келин кыстың каасталгаларының дугайында кончуг таптыг утка-шынарындан эгелээш, чараш эдилелдерни канчаар шыгжап чораанының дугайында чугаалап берген.
Келин кыстың аъш-чем кылырда ажыглаар херекселдериниң дугайында Ак-Туругнуң М.К. Өлчей-оол аттыг чаарттынган ном саңының эргелекчизи Чодураа Анай-оол тыва улустуң эдилелдерин көргүзүп тургаш, тайылбырлааны дыка солун болган.
От-көс салыр херекселдер дугайында Арина Маадыр-ооловна чугаалааш, “Куда-дойнуң эртенинде келин кыстың бирги шайын ижип, чаавайның селиин, аптаразын көөр дээш, аалдың херээжен чону, элээди уруглары келир чораан. Ынчангаш келин кыс келген аалчыларга ак сүттүг шайын кудуп, тыва ак чеми-биле аалчыларны хүндүлээр чораан. Ава кижи өгленир уруунга аптараны дүптеп бээрге, чуртталгазы аас-кежиктиг болуру кончуг ужур-уткалыг. Аптара дүптээри – ада-иезиниң буянын эдилээри болур, ада-иезиниң сагыш човаашкыны, оларның чүректериниң чылыы сиңген болуру — ханы уткалыг билиишкин” деп тайылбырлааны дыка өөредиглиг.
Ук хемчегге келген Ак-Туруг суурнуң хүндүлүг хоочун башкызы, Россия Федерациязының Улус өөредилгезиниң тергиини Борбак Монгушовна Хөлчүк болуп эрткен өөредиглиг хемчегге хамаарыштыр дыка-ла утка-шынарлыг, тыва чоннуң ёзу-чаңчылы сиңген өөредигни аныяк-өскенге тарадып, сайзырадып, өөредип турарын үнелевишаан, бодунуң өгленирде иштээн аптаразының төөгүзүнүң дугайында чугаалап берген: “Аныяк турган үемде башкы институдун дооскаш келгеш, Ак-Туругга, төрээн суурумга, чаа-ла ажылдап чедип келген турган мен. Ынчан өгленир деп турар үемде, авам мени кырган-ачам, алдарлыг даш чонукчузу Черзи Хола-Салович Монгуштуң өөнге чедире берген. Кырган-ачам меңээ: “Сеңээ аптара чазап бээр мен, уруум” — диген. Удатпаанда, даш чонукчузу кырган-ачамны даргалар Кызыл хоорайже көжүрүп апарган чүве, оон аптарам-даа олчаан болдунмайн барган. Оон Ак-Туруг суурнуң база бир билдингир полковниги, ТАР-ның камгалал сайыды чораан, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи Сувак Чөвекович Монгуш суурга чурттап чедип келген. Ол черле холу «алдын», чазаныр кижи. Ачам-биле эдержир чорааннар. Бир-ле катап Сувак Чөвекович бажыңга келгеш: “Сеңээ аптара чазап бээр мен, уруум” — диген чүве. Удатпаанда кончуг чараш аптараны чазааш, бажыңга эккеп берген кижи. Полковник Сувак Чөвековичиниң аптаразын ам бо хүнге чедир эдилеп чоруур мен”.
Дараазында Ак-Туруг сумузунуң чагырыкчызының социал политика талазы-биле оралакчызы Белекмаа Очур ук хемчегни организастап эрттирген бөлүкке улуу-биле өөрүп четтиргенин илеретпишаан: «Өөредиглиг мастер-класс аныяк-өскенге дыка-ла ажыктыг-дыр, хемчегге киришкен чонувус тыва чоннуң уттундуруп бар чыдар ёзу-чаңчылын катап оттуруп, ону билип алганы дыка эки-дир” — деп үнеледи берген.
Өөредиглиг мастер-класс ниити чурук тырттырары-биле доозулган.
/ Чодураа АНАЙ-ООЛ,
Ак-Туругнуң М.К. Өлчей-оол аттыг модельдиг ном саңының эргелекчизи.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20