Сөөлгү 10 чылдар дургузунда Хову-Аксы суур российжи информация чепсектериниң арыннарындан дүшпейн келген. Ооң чылдагааннары – бо суурнуң чылыг болгаш суг-биле хандырылгазының системазында үрелиишкиннер, оларны чок кылыр талазы-биле чорудуп турар ажылдар, амгы үеде байдалдың дүвүренчии.
Хову-Аксы суурга Элегес хемден суг сордуруп алыр пунктунуң чаартылга ажылдарында нарын айтырыглар барының, бо объектиниң чаартылга септелгезин чорудуп турган организацияны өске организация-биле солуурунуң, суг сордурар пунктуну ажыглалга киирерин 2023 чылче шилчидериниң дугайында медээлер Тываның болгаш Россияның социал четкилеринде көстүп келген.
Ол медээлерде дыңнатканы-биле алырга, ноябрь 18-те Тыва Республиканың Дээди Хуралының энергетика, тудуг, транспорт болгаш чуртталга-коммунал ажыл-агый талазы-биле комитединиң хуралынга республиканың тудуг сайыдының албан-хүлээлгезин күүседип турар А.В. Хунай-оол «Жилье и городская среда» национал төлевилелди республикада боттандырып турарының дугайында илеткелинге нарын айтырыгларның бирээзинге Хову-Аксында суг сордурар пунктунуң чаартылгазында четпес чүүлдерни хамаарыштырып, аңаа чаартылга ажылдарын чорудуп турган бүдүрүлге буруулуг деп чугаалаан. Ол бүдүрүлге-биле керээни күш чок болдургаш, Хову-Аксында суг сордурар объектиниң ажыглалга киирер хуусаазын 2023 чылче шилчидерин Россияның Тудуг яамызы-биле дугурушкан.
1956 чылда тудуп эгелээн “Тывакобальт” комбинаттың баштайгы болгаш чугула объектилериниң бирээзи – Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузу. Комбинаттың тудуунуң демир-бетон ажылдарынга хамыктың мурнунда суг кончуг херек турган. Ынчангаш келир үеде бедип үнүп кээр комбинаттан ырак эвеске, Сайлыг суурнуң адаа талазынга, Элегес хемниң эриинге суг сордурар пунктуну туткан.
Элегес хемден суг сордурар пункт эргилээнинден каш удаа үрелип, Хову-Аксы суурнуң чурттакчы чонун суг болгаш чылыг-биле хандырарынга үзүктелиишкиннер бо-ла болур апарган. Суг сордурар пунктуну, ооң хоолай четкилерин канчаар чаартырының дугайында хурал 2013 чылдың апрель айда Хову-Аксынга республиканың ынчангы удуртулгазының киржилгези-биле эрткен. Ол хуралга Новосибирск хоорайда «Сибирское предприятие «Росводоканал» кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң чиңгине директору Вячеслав Низковских база келген. Черже хандыр киир каккан скважиналыг суг сордурар пунктуну тудуп алыры алызы барып кедилиг боорун ол сүмелеп, ооң чарыгдалдары эвээш эвес боорун дыңнаткан. Акша-төгерик талазы-биле бергедээшкиннер республикада бар болгаш, Хову-Аксынга черже хандыр киир каккан скважиналыг суг сордурар пунктуну тударынга хамаарыштыр тодаргай шиитпир 2013 чылдың апрель айда хүлээп алдынмайн барган. Оон бээр келир 2023 чылда мугур 10 чыл боор. Хову-Аксының суг сордурар пунктузунуң септелгези ам-даа уламчылавышаан.
Хову-Аксының одалга төвүнче болгаш суурнуң бодунче соок сугну сордурар пунктунуң бодунга болгаш ооң хоолайларынга элээн улуг үрелиишкиннер 2017 чылда болган. Пунктуну чаартыр шиитпирни республиканың удуртулгазы ол-ла чылда хүлээп алган. Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң “май чарлыктарын” күүседири-биле ажылдап кылган «Экология» федералдыг национал төлевилелдиң бир кезии боор “Арыг суг” төлевилелче Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузунуң чаартылгазын республиканың удуртулгазы киирип, акшаландырыышкынның дөстериниң бирээзин тывар аргалыг болган.
Суг сордурар пунктуну чаартырының төлевилел-смета документилерин “Тывагражданпроект” ажык акционерлиг ниитилел ажылдап кылган. Чаартылга ажылдарынга 187,9 млн рубль акшаны тускайлаан. Республиканың “Госстройзаказ” организациязы биле Санкт-Петербург хоорайда НПК «ТИМ» («Научно-производственная компания «Технологии. Инвестиции. Менеджмент») бүдүрүлге Хову-Аксы суурга суг сордурар пунктуну чаартыр тударының дугуржулгазын аразында чарган.
Төлевилелди боттандырар талазы-биле ажылдар аңгы-аңгы чылдагааннар-биле шуудавайн турганын демдеглеп каары артык эвес. Ол чылдагааннарны сайгарарынга прокуратура органнары безин киржир ужурга таварышкан.
2019 чылдың төнчүзүнде Санкт-Петербург хоорайда НПК «ТИМ» бүдүрүлгениң агар санынче 68 миллион рубльди шилчиткен. Ол бүдүрүлге 50 миллион рубль өртектиг дериг-херекселди садып алгаш, Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузун чаартыр тудар ужурлуг турган.
2020 чылдың август айда Тыва Республиканың прокуратуразы чугула объектиниң тудуунга хамаарыштыр хыналданы чоруткан. Ону тударын хүлээнип алган тудуг организациязы күрүне керээзи ёзугаар акша-төгерикти алгаш, тудуг объектизинге херек дериг-херекселдерни садып албааны, Хову-Аксынга сөөртүп эккелбээни, тудуг ажылдарын чорутпааны, чүгле ийи ханы оңгарны казып кааны билдинген.
2021 чылдың чазын Хову-Аксының суг сордурар пунктузун чаартыр ажылдарны Санкт-Петербург хоорайдан НПК «ТИМ» бүдүрүлге уламчылап кирипкен. Бодунга алган хүлээлгелерни бо бүдүрүлге өй-шаанда болгаш эки шынарлыг күүседип шыдаваанының барымдаалары сөөлгү үеде билдине берген.
Хову-Аксының суг сордурар станциязының чаартылгазында кылдынмаан ажылдарны кылган кылдыр бижээн документилерни мегелеп бадыткааны дээш, ол ажылдарны контрольдаар албан-хүлээлгелиг бюджет организациязының ажылдакчызынга 100 муң рубль акшаны НПК «ТИМ»-ниң төлээзи 2021 чылдың сентябрь 14-те дамчыдып бергенин Россияның истелге комитединиң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң ажылдакчылары сойгалап тып, РФ-тиң Кеземче хоойлузунуң 291 чүүлүнүң 3-кү кезээ ёзугаар истелге херээн оттурган дугайында медээ массалыг информация чепсектеринде көстүп келген. Республиканың “Госстройзаказ” күрүнениң казна албан чериниң харыысалгалыг албан-дужаалдыг ажылдакчыларынга хамаарыштыр истелге херээн оттурарының дугайында айтырыг база ынчан көдүрлүп турган.
Бо чылдың октябрь айның ортаа үезинде “Шын” солуннуң корреспондентилери Хову-Аксы суурнуң 2022 – 2023 чылдарның кышкы одалга сезонунга белеткелин чырыдары-биле ук суурга чедип чораан. Элегес хемден суг дамчыдар системаның чаартылгазын Чеди-Хөл кожуун чагыргазының даргазының чуртталга-коммунал хандырылгазының талазы-биле оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Алексей Сазан-оолдан сонуургааннар. Бо чылын 800 метр узун дурттуг участокка чаа хоолайны шөйүп чорударын планнаанын, чаа хоолайларны озалдап эккелгенин, ханызы 4 метр черге оларны шөер ужурлуг болгаш, ол хире ханы оңгар казар күчүлүг техника Хову-Аксында чок, ындыг техниканың кээрин манап турарын бо дарга дыңнаткан чүве.
Хову-Аксында суг сордурар пунктуну чаартырынга Санкт-Петербург хоорайдан НПК «ТИМ» бүдүрүлгениң ажылында четпестерден аңгыда, суг сордурар пунктунуң ийиги көдүрлүүшкүннүң станциязы турар черге Субурганны тутканы база ажылдарны саадаткан. Тыва чоннуң чүдүлгезинге хүндүткелди илередип, ол Субурганны бузуп азы өскээр көжүре бербейн, Хову-Аксы суурнуң суг сордурар станциязын чаартырының төлевилелин эде кылып, ону “Тывагражданпроект” ажык акционерлиг ниитилел бо күзүн дооскан. Бо таварылга база Хову-Аксы суурнуң суг сордурар пунктузун чаартыр талазы-биле арткан ажылдарны келир чылче шилчидеринге салдарлыг болган. Хову-Аксы суурнуң чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазынга кончуг чугула бо объект 2023 чылдың күзүн ажыглалга албан кирер деп республиканың Тудуг яамызы бүзүредип турар.
Шаңгыр-оол Моңгуш.