Бо үндүрүлгевисте ыраккы Мөңгүн-Тайга кожуунну номчукчуларывыска сонуургадыр-дыр бис. Мөңгүн-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Чойган ИРГИТ-биле удуртуп турар девискээриниң бо хүнде байдалының дугайында чугааны кылдывыс.
— Чоокта чаа Мөңгүн-Тайга оруунга аргыжарынга берге байдал тургустунган деп билир бис. Ам ында байдал кандыг ирги, Чойган Демир-оолович?
— Ийи неделя бурунгаар Хандагайты – Мугур-Аксы регионалдыг автооруктуң кызаа черинге суггур чаъстаашкынның хайындан даш довурак баткаш, дуй чыдып алган. Ол дугайында медээ алгаш-ла, «Дорожник» КХН-ниң специалистери тускай техниказы-биле орукту даш-күзүрүмден аштап-арыглаан. Бо үеде оруктуң ийи талаже эрттирилгези эки байдалда. Мындыг таварылгалар, ылаңгыя суггур чаъстар соонда бо-ла болгулаар. Онза байдалдар болгаш өртке удур айыыл чок чорук талазы-биле тус чер комиссиязын организастаан. Озал-ондактыг байдалдарда комиссияны дүргени-биле кыйгырткаш, баш удур планны сайгарып чугаалажыр.
Часкы үеде үерге хамаарыштыр кылыр хемчеглерниң планын доктаадып тургускан бис. Бистиң кожуунда үерге алзыр хире черлер чок. Үерге алзып болур озалдыг черлерге чүгле Хандагайты – Мугур-Аксы автоорук кирип болур.
— «Улусчу көвүрүг» деп губернатор төлевилелге Мөңгүн-Тайга кожуун киржип турар бе?
— Бо төлевилелге бистиң кожуун, харалаан, киришпейн турар. Чүге дизе төлевилелдиң негелдези езугаар узуну 12 метр чедир көвүрүглерни кылыры көрдүнген. Чүгле Тоолайлыг сумузунга узуну 50 хире метр көвүрүг хереглеттинип турар. Ол ышкаш регионалдыг автоорукта дыка хөй бичии көвүрүглер бар. 2019 чылда үерлээшкин үезинде Хандагайты
– Мугур-Аксы автооруктуң чамдык участоктарын суг апкан, кезек көвүрүглер сандан үнген. Республиканың Орук-транспорт яамызының бо чылгы планында ол участокка көвүрүг тудуу көрдүнген.
— Уругларның чайгы дыштанылга кампаниязынга белеткел кандыг чоруп турар?
— Июнь 15-тен эгелеп, уругларның чайгы кадыкшылга кампаниязы эгелээр. Бистиң кожуунда «Ак-Хөл» биле «Меңги чечээ» деп 2 стационар база 5 хүндүскү лагерь бар. Бо чылын ниитизи-биле 644 уругну дыштандырарын планнап турар бис. Лагерьлерге белеткел ажылдары доозулган, уругларны хүлээп алырынга шупту белен. Стационар лагерьлерниң путевказының өртээ 3500 рубль, а хүндүскү лагерьлерниң – 1500 рубль.
— Силерниң кожуунда школаларда капитал септелгелер чоруттунуп турар бе?
— Эрткен чылын Мугур-Аксының 1 дугаар школазынга капиталдыг септелгени кылган. Бо чылын Мөген-Бүрен сумузунга 176 олуттуг чаа школа тудуу эгелээр. Келир 2024 чылда Мугур-Аксының 2 дугаар школазынга капиталдыг септелгени чорудары көрдүнген.
— Республикада кадрлар айтырыы чидиг болгай. Силерде кандыгыл, Чойган Демир-оолович?
— Бисте база ындыг. Кызыгаар чоогу, ыраккы кожуун болганда, кадрлар айтырыы черле берге. Ылаңгыя тускай эртемниг башкылар, эмчилер чедишпес. Чижээлээрге, Мөген-Бүрен школазынга химия, биология, англи дыл башкылары херек.
Бо чылын ТР-ниң Тудуг яамызынга чагыг кииреривиске, специалистерге 1 бажың тудуун акшаландырган. Ооң-биле Мөген-Бүрен сумузунда башкыларга бажың тудар. Хүлээнип алган тудуг организациязы-биле керээни чарган, тудуг ажылдары эгелээн. Бо чаа өөредилге чылында школа ажыглалга кирер.
Эмчилер база бисте чедишпес. Хирург эмчи-биле керээ бо чылын доостур. Ынчап кээрге, биске хирург эмчи болгаш Кызыл-Хая участок эмнелгезинге терапевт база херек. «Көдээ черниң эмчизи» программа-биле кожуунувуска анестезиолог эмчини манап турар бис.
Эрткен чылын терапевт эмчини бажың-биле хандырган бис. Специалистерни чурттаар оран-сава-биле хандырар айтырыг планда черле бар. Ынчангаш тускай эртемниг эмчилерни болгаш башкыларны кожуунувусче чалап тур бис.
— Ыраккы кожуунда одалга айтырыы кандыгыл? Чурттакчы чонну, социал албан черлерин хөмүр-даш-биле канчаар хандырып турар?
— Бистиң Мөңгүн-Тайга кожуунга одалга сезону сентябрь 1-ден эгелээш май 31-де доостур. Тус черниң чурттакчы чонун Мугур-Аксында «ТСП» МУБ хөмүр-даш-биле хандырып турар. Ында хөмүр-даш складындан чон хөмүрнү садып ап турар, дажыглаар транспорт база бар. Мөген-Бүрен сумузунуң чурттакчыларын хуу сайгарлыкчы хөмүр-даш-биле хандырып турар.
Чыл санында «Социал хөмүр» алыкчыларының даңзызын тургузуп турар бис. Бо чылын 45 өг-бүлени тодараткан, оларның 19-нуң орулгазының деңнели улуг болганындан чөпшээревээн. Алыр хамаатыларга 2 тонна хөмүр-дашты дүжүрүп берип турар.
— Республикада өрт айыылы үнүп болур үе-дир. Өртке удур белеткел ажылдары чоруп турар бе?
— Өрт айыылын болдурбазы-биле чыл санында тургускан план езугаар ажылдарны чорудуп турар. 14 кижи санныг 2 патруль бөлүүн тургускан, ол ышкаш Тоолайлыг болгаш Каргы сумуларда 2–2 эки турачы өрт дружиналары бар. Мөген-Бүрен сумузунда 18 кижи составтыг өртчүлер командазы тургустунган. Олар Мөңгүн-Тайганың 19 дугаар өрт камгалал кезээниң баазазынга тускай өөредилгени эртип алган. Олар арга-арыг болгаш хову өрттерин баш бурунгаар илередири-биле неделя санында үнүүшкүннерни чорудуп турар. Чижээ, Каргы хемни дургаар, Тоолайлыг сумузу дээш өске-даа. Ол ышкаш кожууннуң Чаңгыс аай дежурный-диспетчер албанында (ЕДДС) оперативтиг дежурный өрттү баш удур илередип тывар «термо-точканы» ажыглап турар.
— Дизельдиг электри станцияларының ажылы кандыгыл?
— Бистиң бүгү кожуунну электри энергиязы-биле дизельдиг генераторлар хандырып турар. Мугур-Аксы суурда бир участокта 400 кВт-биле чергелештир 500 кВт дизельдиг генераторлар ажылдап турар. Кызыл-Хая сумузунда 200 кВт күштүг дизельдиг генератор-биле чергелештир 150 кВт хүн панельдери ажылдап турар. Кожууннуң сумулары чылдан чылче улгадып турар. Чижээлээрге, Мөген-Бүрен сумузунда чаа школа туттунуп эгелээн. Ынчангаш ТР-ниң Одалга болгаш энергетика яамызы Мөген-Бүрен сумузунуң дизельдиг генераторунуң күжүн 500 кВт чедир улгаттырар азы 200–200 кВт күштүг дизельдиг генераторларны тургузар деп планнап турар.
Кывар-чаар материал курлавыры норма езугаар 10 хонукка көрдүнген болур. Тоолайлыг сумузунда база эртен, кежээ дизельдиг генератор ажылдап турар, а хүндүс — хүн панели. Тоолайлыг сумузунда фельдшер-акушер пунктузунуң электри чарыгдалы дыка хөй. Ынчангаш 2024 чылда дизельдиг генераторнуң күжүн улгаттырар планныг бис.
— Мөңгүн-Тайга кожуунда чеже ФАП барыл?
— Бистиң кожуунда 3 суму бар. Мугур-Аксында кожууннуң төп эмнелгези, Мөген-Бүренде участок эмнелгези, а Тоолайлыгда фельдшер-акушер пунктузу ажылдап турар. Ол ФАП-ты эрткен чылын туткаш, ажыглалга киирген.
— Кожуунуңарда хуу сайгарлыкчыларга кандыг деткимчелер көргүзүп турар силер?
— Кожуунда ниитизи-биле 270 ортумак болгаш биче ажыл-агыйлыг хуу сайгарлыкчылар бар. Ай санында оларга дыштаныр хүннүң ярмаркаларын организастап турар. Бо хүннерде эң-не тергиин ажыл-агыйлыг сайгарлыкчыларны шаңнап-мактаар бис. Кезек сайгарлыкчылар каттыжып алгаш, эштежилге тургузуп алган. Олар чер участогун аңгылап бээр дугайында коллективтиг билдириишкин киирген. Оларга чер участогун аңгылап берген бис, аңаа чаа садыг-саарылга төвүнүң тудуу эгелээр. Сайгарлыкчыларывыска ол дыка улуг деткимче болган.
— Ажыл чоктар айтырыы бар бе? Ону канчаар шиитпирлеп турар силер?
— Ийе, бар. Чурттакчы чонну ажылга хаара тудар төптүң январь 1-ниң медээзи-биле алырга, бистиң кожуунда 96 ажыл чок хамааты учетта бүрүткеттинген. Оларга деткимче көргүзер талазы-биле ажылды Чонну ажылга хаара тудар төп-биле катай чорудуп турар бис. Бо чылдың 1-ги кварталында ажыл чок 90 кижи билдириишкин киирген, оларның 50-нин ажыл-биле хандырган. Олар колдуунда хандырылга адырының ажылчыннары: одакчылар, аштакчылар дээш өске-даа.
Ооң-биле чергелештир арагалаашкын айтырыы база бар. Кожуунда алкоголь продукциязын садып-саарар лицензиялыг, албан езузу-биле бүрүткелдиг 3 хуу сайгарлыкчы база 2 кафе бар. Оон аңгыда, «адрестер» деп адаарывыс точкаларны база чок деп болбас. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле хоруглуг арага садар 6 ындыг адрести илереткен. Хоруглуг арага садып-саарар чорук-биле демисел чорудар талазы-биле комиссияны база тургускан. Ындыг «адрестерни» илередип тыпкаш, административтиг торгаалдарны онаап, ол ышкаш чаңгыс чер чурттугларынга хора чедирбезиниң дугайында профилактиктиг беседаларны чорудуп турар бис.
— Удавас чайгы спартакиада болур болгай. База белеткенип-ле тур боор силер аа?
— Республиканың бирги спартакиадазы чоокшулап олурар. Спартакиаданың суму болгаш кожуун чергелиг чадазынга тергиин спортчуларывысты шилээн бис. Бо хүнде республика чергелиг чадазынга киржир команда тургустунган. Спортчуларывыс шыырак белеткенип турар. Республика чергелиг спартакиадаже 400 хире кижини чорудар бис.
— Мөңгүн-Тайга – агаар-бойдузу кайгамчык чараш кожуун болгай. Туризмниң сайзыралы силерде кандыгыл?
— Ыдыктыг Мөңгүн-Тайга даан, кайгамчыктыг агаар-бойдузун, ховар малы — сарлыктарны, онзагай чараш Хиндиктиг-Хөлдү көөр дээш, бистиң кожуунче туристер үзүк чок кээр. Бисче колдуунда Новосибирск, Красноярскыдан Алтай таварыштыр аян-чорук кылган туристер боттарының транспорту-биле хөй кээп турар. Иштики туризм дээр болза, сертификаттыг 3 маршрут бар. Бир дугаар маршрут — Мөңгүн-Тайга даанче үнүүшкүн. Ийи дугаары – «Мөңгүн дээрбек» маршруду. Үшкүзү – Хиндиктиг-Хөлче чедери. Бо маршруттар шупту Убсунур ыйгылаажы заповедник таварыштыр чөпшээрелдиг эртер.
— Бо чылын кандыг планнар салдынганыл, Чойган Демир-оолович?
— Эрткен кыш берге эрткен, ынчангаш келир кышка эки белеткенир деп сорулганы салган бис. Бо үеде часкы хову ажылдары чоруп турар. Суггарылга системаларының каналдарын кылыр ажылдарны күштелдирген, 150 гектар шөлге сула тарыыр. Күзелдиг хуу дузалал ажыл-агыйлыг хамаатылар бар болза, мал чемин тарып алырынга хостуг турар шөлдерни ажыглаарынче кыйгырып тур бис.
/ А. СОЯН белеткээн.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31
