Алдан-Маадыр сумузунуң хоочуннары
Алдан-Маадыр сумузунга хоочуннар бөлүү тургустунган соонда, уран талантылыг, ырлаар, кожамыктаар, шүлүктээр салым-чаяанныглар ылгалып үнүп эгелээн. Оларга улуг назылыг энелеривис Маспын Килченовна Ондар, Дайыза Дамдыновна Ондар, Борбаанай Амчыгыровна Ооржак, Быстан-оол Сосканмаевна Монгуш хамааржыр.
Байырлыг хемчеглерде, езулалдар үезинде ырлажып, кожамыктай бээр угбайлар болгай. Олардан үлегер-чижек ап, оон шала биче назылыг хоочуннар чыглып, сүмелешкеш, чүгле ырының эвес, танцы-сам, уран чурулга, хөөмей-сыгыт, шоодуглуг көргүзүглерни база киирген. Ынчангаш «Хөй киржикчилиг, шала делгем ансамбльден тургузуп алзывысса чүл» — дээш, хөй-ниитижи, уран талантылыг пенсионер хоочуннарны чыып, «Кежээки хаяа» деп ансамбльди тургустувус.
Баштай ансамбльдиң кол өзээ үстүнде адаанывыс улуг назылыг энелер, хоочуннар, олар болган. Улуг назынныг хоочуннарывыстан аңгыда, хостуг, ажык үннүг уран чүүл көрүлделериниң каш дакпыр тиилекчизи Любовь Ооржак, езулуг эр, чоргаар үннүг Василий Ондар (чонда тарай берген ады – Ырлаар Денгей), өпей ырын тааладыр бадыра бээр Сүгдер Куулар, өткүт чараш үннүг Чечек Монгуш, орус, тыва ырыларны хоюңнадыр ырлажы бээр Мая Куулар, Ирина Монгуш, ынакшылдың ырыларын ындынналдыр сала кааптар Сержин Куулар. Ийиниң ырларын чараш хоюг, чаржалаштыр ырылажы бээр Клавдия Донгак, Урана Ооржак, Ирина Монгуш, Допаа Болат – ыраажылар. Сцена кырынга янзы-бүрү овур-хевирлерниң күүседикчизи, бөлүктүң хөгжүм үдекчизи, сумунуң Соок-Ирейи — Валерий Ооржак. Аныяктардан дудак чок ээлгир чараш самчылар — Дина Ооржак, Валентина Ондар болгаш уран номчулганың мастерлери — Зоя Монгуш, Зоя Дамба оларга чоргаарланып чоруур бис.
Мандолина, балалайка, гитара, барабан, шопулактар дээн ышкаш хөгжүм херекселдеринге баянның үделгези-биле хылдыг хөгжүм оркестрин тургузуп алгаш, танцы-самны, ырыларны үдеп, байырлыг кежээлерде ойнап, аян тудуп турдувус.
Оркестрниң удуртукчузу Клавдия Социаловна, Зоя Хоолур-ооловна, Сендаш Суур-ооловна – мандолинага, Ирина Хоор-ооловна, Мая Дозур-ооловна, Дина Тулушовна – балалайкага, Валерий Ооржак, Борис Куулар – баянга ойнаарлар.
«Кежээки хаяа» ансамбль тургустунганындан бээр сумунуң, кожууннуң, республика чергелиг уран чүүл көрүлделеринге, культурлуг хемчеглерге доктаамал киржип, шаңнал-макталдыг черлерни ээлеп келдивис.
Кожуун чергелиг «Аа-шуу, декей оо!» деп мөөрей-фестивальга киришкеш, шаңналдыг черни алган. Ыраажывыс Любовь Ооржак лауреат атты чаалап келди.
Тиилелгениң 70 чылынга тураскааткан «Көк аржыылчыгаш» деп фестивальга 1-ги черни алгаш, республика чергелиг Кызыл-Мажалыкка болуп эрткен улуг мөөрейге кожуунувус адын камгалап кириштивис. Ынчан чаа-ла тургустунган хылдыг хөгжүм оркестри шаңналдыг черже кирген.
ТАР-ның тургустунганындан бээр 95 чыл оюнга тураскааткан «Тыва — бистиң өргээвис» фестивальга кожуун иштинге 2-ги черни алгаш, республика чергелиг Шагаан-Арыг хоорайга болган көргүзүгге шаңналдыг черни алдывыс.
2019 чылда Театр болгаш Күш-ажылдың кижизи чылга тураскааткан «Голова хоть седа – душа молода» деп фестивальга тиилээш, Хову-Аксынга кожуунну төлээлеп кириштивис. Идепкейлиг киржилге дээш диплом-биле шаңнаттывыс.
Оон аңгыда, арга-мергежиливис бедидип, өске кожууннарның хоочуннары-биле ужуражып, удур-дедир аалдажып, дуржулга солчуп турар бис.
«Кежээки хаяа» ансамблиниң мурнунда салдынган сорулгалары көвей. Эң-не кол чүүл — концерттерге, байырлалдарга-даа кедер тыва идик-хевивис чаңгыс аай болзун деп сүмелешкеш, идик-хевивисти чаңгыс аайлап, четчелей бердивис.
Хөгжүм херекселдерин улгады берген улуска садып алыры берге айтырыг. Ынчангаш кожууннуң чагыргазындан, культура эргелелинден, ТР-ниң Культура яамызындан ажыл-херээвистиң уламчылап сайзыраарынга деткимчеден көргүзерин дилээр-дир бис.
Кожууннуң сумуларын кезип, өске-даа кожа чыдар кожууннарның хоочуннары-биле аалдажып, ажыл-амыдыралывыс айтыржып, арга-сүмеден ап көрзе, деп күзел база бар. Ол ышкаш аныяк-өскенни чагып-сургап, өөредип, арга-мергежиливисти оларга дамчыдып, деткиир сорулгалыг бис.
Борис КУУЛАР,
Хоочуннар чөвүлелиниң кежигүнү.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1
