Россияның Президентизи Владимир Путинниң даалгазы-биле “Өөредилгени хөгжүдери” деп күрүнениң федералдыг программазын боттандырып, 2026 чылдың төнчүзүнге чедир 7,3 муң школаларның капитал септелгезин кылыр деп шиитпирлээни Тываның өөредилге адырының материал-техниктиг байдалынга дыка-ла таарымчалыг. Чүге дээрге бистиң школаларывыстың бажың-балгады ындыг-ла кончуг эки эвес дээрзи билдингир-ле болгай. 2022 – 2023 чылдарда 27 школаны септээри бистиң республиканың төөгүзүнге болуп көрбээн болуушкун деп болур. Чаңгыс школаның септелгезинге безин акша-көпеекти федералдыг болгаш республика бюджеттеринден тускайлап алыры белен эвес херек. “Өөредилгени хөгжүдери” деп күрүнениң федералдыг программазы ёзугаар школаларның чүгле капитал септелгезин чорудар эвес, а өөредилге дериг-херекселдерин бүрүнү-биле чаартыр ужурлуг болгай.
Республиканың школаларының аразындан капитал септелгези чаа 2022 – 2023 өөредилге чылы эгелээриниң элээн ырак мурнуу чарыында бүрүнү-биле дооступ, өөреникчилерни хүлээп алырынга белен апарган школаларның бирээзи Бии-Хем кожууннуң Тарлаг ортумак ниити билиг школазы. Бо школаның септелгезин апрельдиң сөөлгү хүннеринде эгелээн. Септелгезин «Вконтакте» социал четкиде Тарлаг школазының арынынга дамчыдып, фото-чуруктарны көргүзүп турган. Кылыр ажыл хөй болган: школаның иштики ханаларын сөгери, шаланы тура согары, даштыкы кырыкы дээвиирни бузары..., оларны тудугнуң амгы материалдары болгаш технологиязы-биле чаартып септээри... Школаның септелгези август айның ортаа үезинде дооступ, ооң даштыкы-даа, иштики-даа хевири көңгүс өске, шуут-ла кылаң-тас апарганы Тарлаг школазының башкыларынга, өөреникчилеринге болгаш суурнуң чурттакчыларынга дыка өөрүнчүг болган.
Бо школаның септелгезин хууда сайгарлыкчы Орлан Аракчааның бүдүрүлгезиниң ажылдакчылары эгезинден төнчүзүнге чедир кылып үндүрген. Орлан Комбуевич тудуг адырында 22 чыл дургузунда ажылдап чоруур. Кызыл хоорайның № 5 көжүп чоруур механизастаттынган тудуг колонназының начальнигинге ажылдап турда, күрүнениң тудуг адыры сандарап дүжерге, чоорту тудуг талазы-биле хууда ажыл-чорудулгаже шилчээн.
1982 чылда тудуу дооступ, дөртен чыл соңгаар ажыглалга кирген Самагалдайның № 2 школазын юбилейлиг 2022 чылда бүрүнү-биле септээн. Чаарттынган, чырык, чылыг, делгем апарган школаның сентябрь 1-де байырлыг ажыдыышкынының үезинде школаның директору Азияна Намзырай капитал септелгени ак сеткилдиг болгаш эки шынарлыг чоруткан тудугжуларга улуу-биле өөрүп четтиргенин илередип турду. Школаның капитал септелгезиниң планында кирбээн ажылдарны безин кылганын директор чугаалады.
Школаның байырлалынга киржип чедип келген хүндүлүг аалчы, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг хууда тудугжу сайгарлыкчы Орлан Аракчаага Өөрүп четтириишкин бижиин тывыскаш, школаның септелгезинге киирген улуг үлүүн онзалап демдегледи.
Самагалдайның 2 дугаар школазының септелгези илдик чок болбаан. Планда кирбээн ажылдарны тудугжулар кылганын билип алгаш, сонуургап эгеледим. “Көзерниң арнын” Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады Артур Монгал ажыдып берди, чүге дээрге ол бо школаның тудуу эки шынарлыг болзун дээш, аңаа кээп, харын-даа мырыңай чамдык айтырыгларны шиитпирлээринге дузалажып-даа турган. Школаның септелгезиниң смета документилеринде элээн хөй ажылдар киирбээнин ол дыңнатты. Чижээлээрге, чылыдылга системазынга 900 радиаторларны кожар кылдыр бижип каан болган. А шынында 1800 радиаторлар херек дээрзи септелге ажылдарының үезинде билдинген. Школаның иштики шеверлел ажылдарының хемчээлин 3 муң дөрбелчин метр кылдыр айтып каан болган, а херек кырында 6 муң дөрбелчин метр болган. Чуунду сугну төгер канализация четкизи школаның шагдагы-ла төлевилелинде шыйдынмаан уржуунда ол капитал септелге ажылдарынче кирбээн болган. Амгы үеде ол чугула херек, ынчангаш сайгарлыкчы Орлан Аракчааның тудугжулары ону ачы-буян кылдыр кылып бергеннер. Оларның кызымак ажылын мактап каары артык эвес. Тудугжулар школаның бодунга чурттап, эртен эртеден орай кежээге чедир ажылдап турганнар. Орлан Аракчааның тудугжулары ооң-биле хөй чылдар дургузунда кады ажылдап келген бүзүрелдиг кижилер, боттарының мергежилинге бедик арга-дуржулгалыг тудугжулар.
Школаның одалга чериниң болгаш чылыг шугумунуң капитал септелгези база смета документилеринде айыттынмаан болган. Черле ынчаш Самагалдайның 2 дугаар школазының капитал септелгезиниң планынче киирбээн өске-даа ажылдар бар болган.
Чогум-на мындыг байдалга чагыкчы биле күүседикчиниң аразынга чөрүлдээлер тыптып кээп болур. А бо удаада Самагалдайның 2 дугаар школазының капитал септелгезинге хамаарыштыр маргыштыг чүүлдер үнмээн. Канчаар ажылдаарын ийи тала дугуржуп ап шыдааннар. Республиканың Өөредилге яамызы, школаның удуртулгазы болгаш тудугжу сайгарлыкчы Орлан Аракчаа ажыл-ишти, школаның септелгезин, ажы-төлдүң өөрениринге таарымчалыг байдалды тургузарын кол чүүл кылдыр бодап көргеннер. Акшаландырыышкын, тудуг материалдары-биле хандырылга дээш өске-даа айтырыгларны демнежип шиитпирлээннер.
Орлан Комбуевич баштайгы дээрезинде херек тудуг материалдарын бодунуң бүдүрүлгезиниң акша-хөреңгизи-биле садып, капитал септелгени май айның эгезинде эгелээш, чаа өөредилге чылының ажыттынарынга чедир доосканы ооң ажык-кончаа сүрерин мурнатпазын, алыс түңнелин бодаарын көргүскен.
Кандыг болгаш чүү хире хемчээлдиг тудуг-септелге ажылдарын чорударын тодаргай билип алырынга смета документилери херек. Септелге ажылдарының үезинде кандыг ажылдарны кылып чорудары, аңаа чүү хире чарыгдалдар хереги билдинип кээр таварылгалар эпти-ле бар боор. Ынчалза-даа смета документилери эки шынарлыг тургустунган тудум, тудуг-септелге ажылдары дүрген болгаш эки шынарлыг боор дээрзи билдингир.
Самагалдайның 2 дугаар ортумак ниити билиг школазының 2022 чылда септелгезинге ийи таланың кады ажылдажылгазын мактап болур. Ынчалза-даа бо школаның тудуг-септелге ажылдарының смета документилеринде чамдык ажылдарның хемчээлин барык ийи катап эвээжедир көргүскени, ооң уламы-биле акшаландырыышкын база ийи катап эвээш кылдыр көрдүнгени кичээндириг болур.
“Өөредилгени хөгжүдери” күрүнениң федералдыг программазын 2022 чылдың эгезинде Россияга боттандырып эгелээн болганда, бо чылын школаларның септелге ажылдарынга белеткел далаш болган, ынчангаш чедир кылдынмаан чүүлдер бар деп тайылбырлап болур. А дараазында 2023 чылда болгаш 2026 чылдың төнчүзүнге чедир школалар септелгези бо чылдыындан шынарлыг болур ужурлуг болбайн аан.
Тываның өөредилге адырын улам сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг “Өөредилгени хөгжүдери” күрүнениң федералдыг программазын республикага боттандырып тура, тудуг-септелге ажылдарының документилериниң шынарынче улуг кичээнгейни салыры кончуг чугула. “Кичээнгейде – хорамча чок “ улустуң үлегер домаа бар.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
