Чогаал мөөрейинге
“Шын” солуннуң 95 чылынга таварыштыр чогаал мөөрейин чарлап турар. Бо мөөрей тыва дылды болгаш чечен чогаалды хөгжүдеринге идигни бээр база чаа аттарны ажыдарынга ужур-дузалыг. Ынчангаш солуннуң бо үндүрүлгезинде мөөрейниң база бир киржикчизи, “Шынның” хоочун өңнүүнүң чечен чугаазын парладывыс.
Допчу-намдары
1952 чылдың апрель 22-де Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурга төрүттүнген. Шагаан-Арыгның 2 дугаар школазын 1969 чылда дооскан. 1970 чылдан 1972 чылга чедир шериг албан хүлээлгени Саратов облазының Балашов хоорайга эрттирген. 1976 чылда Кызылдың эмчи училищезин дооскан. Эмнелге шугумунга 5 чыл ажылдаан. Бичии тургаш-ла, аңнап, балыктаарынга сонуургалдыг турган. Ынчангаш бодунуң амыдыралы бойдус-биле сырый харылзаалыг болуп, Шагаан-Арыгның арга-арыг ажыл-агый чериниң Арыг-Үзүү салбырынга егерьлеп 35 чыл ажылдаан. Пенсия үнер назы-хары кээрге, ол-ла черинден улаштыр хүндүлүг дыштанылгаже үнген-даа болза, ажылындан үндүрбээн. Улаштыр 6 чыл ажылдаан. Хостуг үезинде шүлүктер, чеченчугаалар бижииринге ынак.
|
|
Агаар-бойдустуң күскү тыныжы ындазында сериини аажок. Өңнер холушкан бир янзы кылдыр көстүр болду. Күскээр он айның ортаа үезинде ажылдап турган черимден ээлчеглиг шөлээже үне берген мен. Аңныыр ажыл-агый черинден дииң биле кишке керээ чарып алдым.
Тайгаже дииңнеп үнер дээш, белеткенип алган турган кижи мен. Кады дииңнеп үнер дээн аңчы ыдымны чемгерип каар дээш, кый дидим, сураг, келбес. Суур иштин бир кылдыр дилегзинип, көрзүнүп келдим. Ыдым кежээге дээр келбээн. Ам билип кааптым, бир кижи алган-дыр деп. Ыдым чидиргеш, уйгум-даа келбестеди, хол салдынган, аңнаар-даа хөңнүм чок апарды. Сактырымга, ыдым чедип келген дег караамга көстүп кээр.
Ноябрь ай эрте берди, тайга-даа үнмедим. Чарып алган керээм бар, ону күүсетпес болзумза, келир чылын меңээ чүнү-даа бербес. Декабрь айның эгезинде тайгада чадырымга чедиртип алдым.
Кыштың үези бодунуң эргезин ап, кылын харын чаапкан, шупту-ла чүве ак-чайт. Ыяштарның, төжектерниң кырында база ак хөвең дег тургулаар, көөрге карак чылчырыктаар. Ыяштарның будуктарынга бичии дээптерге, ак хар сээң кырыңга кээр, моюнче соолаш кылдыр бада бээр.
Дииңнерге, киштерге какпа, дузак салып тур мен. Чадырлыг-Хемни өрү чоктааш, орук кежилдир халчып турган киштер изи-биле чоруп ор мен. Улуг пөштүң адаанда хар өг дег дөстее берген тур. Ооң иштинче киштер үнүп-кирип, хонуп-даа турган хире. Сөөскеннерлиг черден эртип турган киштер кокпазының кыдыындан бижээм-биле харны чугаладыр ойгаш, киштиң базар изинге какпаның дылын эккелгеш, салып кагдым. Бо дүне бо киштер борта албан келир. Узун дыт хем кежилдир ушкан чыдыр, дыттың кырын хар дуглай чаапкан, ооң кыры-биле киштер халчып, кокпа орук кылып алган. Дыттың адыр будуунга дузак шарааш, киштерниң эртип турган оруунга салып кагдым. Хемниң бажынга үнүп келгеш, хорумнарлыг, узун сөөскеннер үнген черге чедип келдим. Сөөскеннер аразында узун тал дег ыяштарда кызыл-кызыл каттар бар, каттары хар кырында тоглай берген чыткылаар. Киштер ону чип турган. Киштер изиниң хөйү-даа аажок. Какпалар салып кааш, хемни куду баткаш, чадырымга чедип келдим.
Эртен туруп келгеш, чадырымдан туруп кээримге, быскан хар чаап тур. Ак-Бөрттүг деп хемни өрү үнүп ор мен. Хем иштинде хөй-ле ушкан хооргал, озаңнарлыг черге келдим. Ушкан дыттар, пөштер кырындан, адаандан-даа эртип турган киштер кокпаларынга какпалар салып кагдым. Дедир хемни куду бадып ора, улуг күдүрээлиг пөштер адаанда дииңнер кокпа орук кылып алган. Дииңнерниң кокпа оруктарынга дузактар, какпалар салып кааш, чадырымга келгеш, ынаар хая чанында чаңгыс улуг пөштү сонуургап көре бердим.
Кадыр хая баарында
Кара-хүрең тооруктарлыг,
Чаңгыс улуг чөкпегер пөш
Саймаараан дег чайганып тур.
Чемиш тоорууң четчип бышкаш,
Черде база чыткылаар-дыр.
Чамбы-дипти каастап чоруур
Чаражыңны магадаар мен.
Эртенинде Шонар-Аяң кырынче үнүп ор мен. Хем бажындан ооргазында бир-ле чүве чүктеп алган кара чүве бадып олур. Ушкан дыт кырынга олуруп алдым. Чоокшулап келзе чекпе болду. Мени көрүп кааш, халып чоруй барды. Ооргазында чүктеп чораан чүвези тооргу болду. Тооргунуң ишти-хырнын чипкен. Дүктер аразында хин бар, адырып алдым. Чекпениң хайырлаан аңын канчаар боор.
Бо чекпе деп амытан хензиг хава ыт дег апарган, элдеп-ле кулугур. Кижи изи истээр, кайда какпа, дузак салган сен, ону билип алган боор, туттунган аңын чиптер.
Хемни куду бадып ор мен. Улуг хорумнуг каътты куду хаван бадып ор. Уткуштур кылаштааш, дыт адаанга олуруп алдым. Хаван чанымдан эртип чыдырда, боолаптарымга, хемни куду халып батты. Соондан чоруп ор мен. Хар кырында ханнар бар. Ушкан дыт кырында хаваным бо чыдыр. Боомну дыт кырынга тургузу салып кааш, хаванны сояр дээш, будундан туткаш, тыртып чыдырымда “харт-хырт” дээш, мени буду-биле тептерге, аңдарлы бердим. Хаван халып чоруй барды. Соондан сүргеш, четпедим. Та канчаар боолаан кижи мен. Чадырымга караңгылай бергенде чедип келдим. Шай ижип алгаш, дыштанып чыдыр мен. Дүнеки салгынга пөштер, дыттар бажының оожум шииңейнип турарын дыңнап чыткаш, удуй берген болдум.
Чер чырып орда, туруп, Арысканныг-Каътты өрү үнгеш, кырладыр кылаштааш, туруг хаяларлыг каъттарга келдим. Дырбактыглар каъттар кырын харап, шырыш шеттер аразындан эртип турган. Чиңге шетке дузак шарааш, дырбактыгларның эртер оруунга салып кагдым. Улуг аңнарның кокпа оруу-биле бөрүлер чоруп турган. Бөрү какпазы ап чораан кижи мен, ону салып кааш, каътты куду баткаш, чадырга келгеш, одаар ыяш белеткеп хүнзедим.
|
Д |
аң караңгызында тура халааш, улуг харлыг шыргай каскактарны одурту кылаштааш, Оорга-Кырында чадырымда келдим. Бо чоокта чадырга кижи-даа чорбаан, чаңгыс-даа ис чок. Дииң шынап-ла хөлчок. Чадырдан шоолуг-даа ыравайн, чаңгыс өзенге чоруп тургаш, үжен хире дииң боолап алдым.
Эртенинде Шокар-Аяң кырынче үнгеш, бөлүк дииңнерге таваржы бергеш, дөрттен хире дииң боолап алгаш, чадырымга келгеш, шай хайындырып ишкеш, дииңнерни союп каапкаш, дыштанып чыдыр мен.
Даң агара адып келгенде туруп келдим. Даштын бораңнап хадып турар. Чадырлыг-Хемде чадырымче чоруп ор мен. Хенертен кудай дээр килеңнеп, харын чагбышаан, күштүг хат хадып эгеледи. Хаттың даажы коолаар, шиилээр чүве. Хаттың күштүг хадыырынга ыяштарны соңгу чүкче угландыр, баштарын ийлендир силгивишаан, чыттыр хадып тур. Чадырымга келгеш, боданып чыткан кижи мен, удуй берген болдум. Дүжүмде хөй акшалыг апардым, карманымче сугарымга сыңмас, төктүп-ле турар. Чүнү оштап турарым ол? Ам бодаарымга эртенги олчаны-даа дүжээн чадавас боор мен. Баштайгы салган какпаларны көрүп болур үе келген.
Чер чырып келгенде туруп келгеш, Чадырлыг-Хемни өрү үнүп ор мен, баштай салган какпаны көөрүмге, киш туттунганы-ла ылап. Ынчалза-даа боду чок. Какпада дузаан ыяшка өртевээн болдум. Ам ону дилээн ажыы-даа чок. Киш-даа маадыр-ла амытан. Холу билинместедир доңа бээрге, ону боду үзе ызырып кааптар. Чок болза бир-ле черге какпазы ызырттынгаш, боду доңуп каар. Дыт кырында салып каан дузакты киш үзе долгап каапкан. Хем бажында салып каапкан какпаларның бирээзинде туттунган кишти хөрээ сарыг, ооргазы көк-куу кылдыр көстүр азарганчыг бичии кушкаш хаайы-биле доңгаңайнып соктап олур. Мени көрүп кааш, ужа берди. Киштиң кежинден кижи алыр чүве-даа чок, бо хензиг кушкаш тазартыр соктап каапкан. Арткан какпаларда туттунган киштерни какпаларындан адырып алгаш, улуг пөштүң будуктарынга аскылап кагдым. Бежен чыл ишти бо тайгаларга аңнап келдим. Бо черлерни дыка эки билир мен.
Дараазында хүн кайнаар-даа барбадым. Киштер союп хүнзедим. Бир кишти союп турумда, мойнунда кадыг чүве бар. Адырып алгаш көөрүмге, мээң кишке салып каан дузаам болду. Бо кишти катап какпа-биле тудуп алган болдум.
Оон эртен Ак-Бөрттүг деп хемде салып каан какпаларны көрүп чеде бердим. Ушкан дыт кырынга салып каан какпам чок, чыткан черни киш шыырады дывылап каапкан. Ушкан ыяштың бир ужунда хозунче какпазын сөөртүп алгаш кире берген. Какпам ужу көстүп чыдыр. Оожум тырткаш, уштуп эккээримге, кончуг-даа улуг кара киш бир буттан какпага кактырыпкан болду. Элдеп чүве бо киштиң бир холу чок, ортузундан одурлуп калган. Бурунгу хүнгү мээң олчам бо эвес ыйнаан. Ынчаарга Чадырлыг-Хемге туттунган киш бо хемге келгеш, маңаа катап туттуна бээр чоор. Кишти бир хүнде чээрби километр черге чемнээр дээр. Ол шын боор. Дузакка туттунган дииңнерниң чамдыызын куштар теп алгаш барган болду. Какпада туттунган дииңнерни какпаларындан адыргылап алгаш, хемни куду бадып ор мен. Орук кыдыында дыт тур. Дыт будуунда дииң чиңгис-биле уя кылып алган. Уяны көрүп турарымга, узун шөйбек-ле чүве болду. Дыт адаанда дииңнер изиниң хөйү-даа аажок. Даянгыыжым-биле дытты шылырадыптарымга, ийи дииң уядан үне халааш, дыт будуунче шурай бергеш, менче көрүп олурлар. База бирээ дииң уядан бажын уштуп эккелгеш, ыңай-бээр көрүп-көрүп, уязынче кире берди. Эгинде боомну тударымга чок, хем бажында каапкан болдум. Улуг пөш адаанда күдүрээде олур мен. Хем өрү киш халып ор, тура дүштү, оон шурай бергеш, хар аразындан күшкүл тудуп алды. Күшкүл өрү шурап, тепкиленип-ле тур. Киш күшкүлдүң мойнундан ызырып алгаш, оозун сөөртүп чоруй, көзүлбейн барды.
Тайга сыннар, хорум, шырыш аразында
Танывазым бичии кара амытан бар.
Дириг бодун тайгага мен бо-ла көөр мен.
Диис-биле дөмейлексээр кижи чордум.
Кара-даа боор, сарыг-даа боор, хүрең-даа боор,
Кайгамчыктыг чаражыңны магадаар мен.
Аай-дедир дилегзинип, халып-шураан,
Анаа черле турганыңны көрбес чордум.
Каптагайның ховар аңы кижим-дир сен.
Кажар-дыр сен: мында халаан, дүгде халаан.
Күжүгенни каш халытпас тудуп аар сен.
Күшкүл безин ужуп чадап, чемижиң боор.
|
Ч |
адырымга эртежик чедип келгеш, чыткан кижи мен, удуй берген болдум. Дүжүмде хөктүг, серге оорлап алдым. Ындыг чүве кылбас-ла кижи мен, ол таа канчаарым ол. Улаштыр читкен ыдымны-даа дүжээр мен, дузакта туттуна берген, боду чок, чүгле дүктери чыдыр. Алгырыпкаш, туруп келдим. Чүве-даа чок, соок шай ижипкеш, боданып ор мен.
Чер шагда-ла чырып келген болду. Арысканныг-Каът кырынга үнүп келгеш, туруг-хаяда дырбактыгда салып каан дузакка келдим. Аң туттунган, боду чок, дүктери чыдыр. Хөй-ле истер бар. Чекпе изин танып кагдым. Ам хей, чекпе дырбактыгны чипкен. Мен база чекпениң сартыын алган кижи мен. Ол база менден өжээнин негеп алды ышкаш. Бөрүде салып каан какпада тооргу туттуна берген чыдыр. Та канчап ол какпаны базыпкан чүве, черле ужурун билбедим. Бо дүне туттунган, эриг хевээр. Аскыр тооргу болду, союп-бузуп алдым. Чадырымга чедип келгеш, боданып ор мен. Аң-тывыш талазы-биле чарып алган керээм күүседип алдым. Ам улуг эшкедеп, хоптактанган-даа херээм чок. Чадырымга хонуп алгаш, чанар мурнунда тайга-таңдыже көрүп алган чалбарып тур мен.
Оран-чурттум кежик сөңнээн
Оорга-Кыры, Шонар-Аяң, Чадырлыг-Хем.
Черим-чуртум, тайга-таңдым,
Четтиргеним илередийн.
Олча-кежик ууттунмас,
Оран Таңдым хайырлады.
Салган соруум күүсеттинген,
Чанарынче далажыптым.
Грин Кылын-оол,
РФ-тиң арга-арыг ажыл-агыйының
хүндүлүг ажылдакчызы,
күш-ажылдың хоочуну.
Арыг-Үзүү суур.