Тыва улус “Кижи болуру чажындан, аът болуру кулунундан” дээр болгай. Чажындан канчаар өөредип чаңчыктырып алырыл, ол ынчаар кижи болуп хевирлеттинер болгай. Бо улгадып кырып келгеш, аныяк-өскенниң кадыкшылы суларап, чамдык коргунчуг, бистиң үевисте улуг улустуң аарыы деп санап чораан аарыгларывыс ам аныяктарда база нептереп турарын көргеш, келир үеде кижилер канчаарыл деп дүвүреп олурар боор чүве-дир.
Бирээде, рак аарыы бичии чаш улуста безин көвүдеп турары коргунчуг. Ол ажы-төлдүң иммунитединиң кошкак болуп турары-биле тыптып эгелээш, оон янзы-бүрү таарымчалыг байдалдарның барындан нептерээр. Ынчангаш бистиң үевис-биле деңнеп көрейн. Бис сугну пластик савага ишпес турган бис. Кижи ажы-төлү походтаар дээрге шил савага суксунну куткаш, саазын-биле дуглап бээр чүве. Ам ижип турар суксуннарывыс шупту пластик саваларда. Картошканы саржагга азы кудурук чаа-биле хаарып каарга, амданнанып чип чордувус. Ам амданын химиктиг бүдүмел-биле күштелдирип каан “Чипсы” деп картошка чиири нептерээн. Хоорайның төвүнге аныяк иелерниң уругларынга ону садып берген, холдарында “кола” тутсуп каан чоруурун көөр чордум. Ооң орнунга тараадан соктап, ону өреме, чок болза сметана, сүт хоюу-биле былгап бээрге, ажыктыг. Кадык ажы-төл өстүрер дээн ие кижи чалгааравайн, ажы-төлүнүң кадыкшылы дээш кызар апаар. Тараа, далган хооруп соктаар болза, акша-төгериин-даа камнап алыр, кадыкшылын-даа хумагалаар.
Ийиде, бо телефон деп дайзынның хоразын эки медереп билир болза эки. Бистиң үевисте карак-шили кедер кижи барык чок турган. Ажы-төлүвүс аразындан школага карак-шили кедер улус тыптып эгелээн. Ам тускай шинчилеп санаар болза, 3 дугаар уруг бүрүзүнүң караа четпес болза хөңнү. Телефонда уругларга янзы-бүрү оюннарны көргүзүп турар. Ооң орнунга тарааны соктап өөредирге, дамыр-ханы, шыңганнары сайзыраар-ла-дыр. Саазында номнар номчуур кылдыр чаңчыктырарга, ол интернетте солун төөгүлерниң саазын кырында бижээн хевирин уруглар дилеп эгелээр ышкаш. Телефон тутпайн хүнзээни дээш, шаңнал чүге кылбас деп! Ада-ие аныяктар боттары бо талазы-биле үлегерлиг болуру чугула. Төрел бөлүк чыылган черге аныяктарны көөрге, орта чугаалашпас, кижи бүрүзү телефонунда олурар. Оон туруп келгеш, чурукка тырттыржыр, ол-ла. Бистиң үевисте байырлал болур мурнунда чыглып келгеш, хондур аъш-чемин кылчыр, ынчангаш төрелдер ажы-төлү эки билчир, таныжар турган. Ам шупту аъш-чемни чагыдып алыр, аныяктар таныжып чугаалажыр орнунга арны-бажын чараштап ажаанзыраар. Ол бүгүге телефон буруулуг эвес, ынчалза-даа эмин эрттир телефон кулу болур чорук анаа-бир чаңчыл апар чыдар.
Үште, тыва чаңчылдарга сылдап алгаш, өске чоннарның чаңчылдарын өттүнүп, өгбелериниң биче сеткилдиг мерген чаңчылдарын анаа ажык-кончаа, адааннажылга нептередир ёзулалдар чогаадып ап турары муңгаранчыг. Шаанда оол уругнуң бажыңынга баштай таныжып, күдээлеп кирер. Оон ада-иези уругну чаңгыс ужа-төш-биле айтырар. Айтырар дээрге бистиң оглувус силерге тааржып тур бе, силер ону күдээ кылдыр хүлээп ап тур силер бе дээни ол. Айтырып кээрге, белек-селээн хүлээп албайн баар таварылгалар турган. Ол дээрге оолга (күдээге) таарзынмааны, уруу-биле чоокшулаарынга чөпшээрешпейн турары ол. Ам дээрге таныжып деп чүве бар. Ол шаандагы уруг айтырганы дег. Уруг айтырары бир-ле куда. А куда ийи таланың адааннажылгазы апарган. Ооң түңнелинде ада-иелериниң эпчок сөстеринден ужукталган аас-дылдың хайы-биле аныяктар бот-боттарын билишпейн чыткаш, чара кылаштажы бергилээр.
Хоочуннуң хөрээн өйген чүүлдери-ле хөй. Ынчалза-даа оларның шуптузун маңаа сайгарар болза, бүдүн күрүне илеткели дег болур чадавас. Ынчангаш мен бөгүн эдип ап болгу дег чидиг айтырыгларга доктаадым. Мону бижип турар хоочуннуң өг-бүлезинде шупту чүүл дески турган-дыр аа деп бодаар чадавас силер. Дески чүве амыдыралда чок. Каалама орук кымны-даа манавайн чораан, манавас-даа. Бергелер черле турар. Ынчалза-даа...
Ынчалза-даа чеди кижиниң ынак иези, төрел бөлүктерниң хөй-хөй аныяк салгалдарының хүндүткелдиг угбазы, чаавазы, даай-авазы, күүйү мен дээрзинге чоргаарланмас аргам чок. Мээң-даа өг-бүлемде бо үстүнде адааным чидиг айтырыглар бар болганы-биле ону болдурбас дизе, демнии-биле чорудар аңаа удур хемчеглерни алыр болзувусса эки дээрзин амыдыралдан көрүп чор мен. Чамдык чүүлдерни херек кырында ажыглап, боттандырып турарым шын. Ынчалза-даа чүгле чаңгыс кижи, чаңгыс өг-бүлеге ону сагыырга, бичии уруглар ону шиңгээдип албас. Ынчангаш Тываның келир үези кадык, бот-чурумну сагыыр, кижизиг тыва кижилерни кижизидер ужурлуг бис. Кадык уругну өстүреринге тыва национал аъш-чемниң ажык-дузазын, кадыкшыл быжыглаарынга кайызы чугулазын, өгбелериниң чаңчылдарының ханы уткаларын школаларга чүгле Улусчу ужурлар кичээлдеринге эвес, өске-даа эртемнерге өөредири чугула. Көрүңер даан, национал чаңчылдарын сагып чоруур чоннар сая-сая кылдыр өзүп көвүдеп турар боор-дур. Чижээ, еврей чон. Оларның саны ийи дугаар делегей дайынының соонда кайы хире кызырылган деп бодаар силер?! Репрессияга таварышкан чоннар хөй, ол кызып-кызыгаарлаар чорук оларны улам дадыктырган. Бергелер кижини дадыктырар деп чүве ол-дур. Уругну база эргээ өөредип тура, бергээ өөредири база чугула. Ол чүл дээрге шыңгыы сагылга чурум-дур. Чижээ, телефонну хүнде бир шак тудар, эртенги шакта албан янзы-бүрү кадык (каша) чиир, күш-ажылды кылып билир болгаш үнелээр кижилер кылдыр өстүрер ужурлуг бис. Ынчангаш бо ТШО-га дыка хөй аныяк, күш-дамыр үези оолдарывыс оскундувус, оларның соон салгаар чаштарны кадык, сарыылдыг кижилер кылдыр өстүрер дээш, медерелдиг болуп көрээлиңер.
/ Тамара КУУЛАР, күш-ажылдың хоочуну, хөй ажы-төлдүг ие.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16