Эрте бурун шагда чылгычы ийи эжишки чурттап чораан чүвең иргин. Бир-ле хүн чылгычы эжишкилерниң бирээзи хеп-хенертен чок апарган болган. Ооң соонда үр-даа болбаанда, демги бирээзи чылгызын бөлери-биле чеде бээрге, чок апарган эжи чылгызының чанында чедип келген олурар болган. Харын-даа демги эжин кый дээн чүвең иргин. Демги эжи шала сести аарак чеде бээрге, «Менден кортпа, бээр чоокшулап чедип кел»– деп чугаалап тур. Чоокшулап чеде бээрге, чок апарган эжи тургаш: «Мен Эрлик-Номун хаанның чылгычызы апардым. Сеңээ дузалажыр дээш, сени албан-биле дилеп келгеним бо. Үш хонук болгаш Эрлик-Номун хаан сеңээ ужуражып келири ол. Сен арага-дарыдан, эът-чемден арбыдадыр белеткеп ал. Шыдырааңны көжеринге белеткей тип каар сен. Кундагада арага ортуже кирерге-ле, немеп каап турар сен. Бир эвес сен Эрлик-Номун хаанны эзиртип шыдаар болзуңза, сеңээ узун назынны хайырлаар» – деп чагып чугаалааш, чиде берген чүвең иргин.
Эжиниң чугаалааны ёзугаар арага-дары, эът-чемин белеткеп, шыдыраазын көжеринге белеткей тип алгаш турда, хенертен шыдыраазы боду-ла көжүп эгелээн чүвең иргин. Эрлик-Номун хаан чедип келгенин билип кааш, шыдыраазын удур көжүп, кундага ортуже кирерге-ле, немеп каап, шыдыраалап олурган. Эрлик-Номун хаан каракка көзүлбес, чүгле шыдыраа көжүп турарындан чылгычы эр билип олурган.
Белеткээн арагазы төнер чоокшулап турда, шыдыраа көшпестей берген. Эрлик-Номун хаан эзирээш, чана бергенин билип каан. Даартазында ийи эжишки катап ужуражып келгеннер. Эжи тургаш: «Сен Эрлик-Номун хаанны эзиртип шыдадың. Сеңээ дыка узун назынны хайырлады. Сен өске улуска бодуңнуң назы-харыңны кажан-даа чугаалавас сен. Мен сеңээ катап ужуражып шыдавас боор мен» – дээш, чиде берген.
Ооң соонда ол чылгычы эр дыка узун назылап, 120 чыл-даа ажа берген болган. Бир-ле хүн чорук аайы-биле бар чорда, кажан-даа көрүп көрбээни бир чыланга таваржы берген. Ол чыланны көрүп, аңгадай бергеш: «Мен бо 120 чыл чурттааш, мындыг чыланны көрбээн кижи-дир мен» – деп чугаалаптарга, Эрлик-Номун хаанның элчизи ону дыңнап кааш, ол-ла черинге чылгычының сүнезинин алгаш барган.
Шынында, ол чылгычы эр эрликтиң даңзызындан шагда-ла казыттына берген чораан болган. Эрликтиң даңзызындан казыттынары дээрге-ле Эрлик-Номун хаан чер-делегей, бо өртемчейге төрүттүнген кижи бүрүзүн, оларның өлүр шагынга чедир баш удур демдеглеп алыр, өлүр шагы чеде бээрге, ол кижиниң сүнезинин алыры-биле элчилерин айбылап чорудар турган чүвең иргин.
Бир эвес кым-бир кижи душ болуп, сүнезинин алган азы өлген улустуң даңзызынче кире берген таварылгада, ол кижи дыка узун назылаар деп тоолчургу чугаа бар. Ол чылгычыны Эрлик-Номун хаан боду алыр деп келгеш, чылгычының сөңнээн арагазынга эзирий бергеш, ооң өлген улустуң даңзызынче демдеглеп алгаш, оон ала-чайгаар уттундура берген болган. Чыланга таваржы бергеш, бодунуң харын билбейн чугаалапкаш, Эрликтиң элчизинге туттурганы ол болган. Ынчангаш шагдан тура тывалар, моолдар дег көшкүн чон боттарының назы-харын өске улуска кайы хамаанчок чугаалавас, чугаалаар-даа болза, шала эвээжедип, азы чижеглей чугаалаар чорааны ол чүвең иргин!
Интернет четкизинден очулдурган.
"Шын" №40 2023 чылдың июнь 3