“Башкылар болгаш дагдыныкчылар” федералдыг төлевилел-биле “Аныяктар болгаш чаштар” национал төлевилелдиң боттандырылгазы ёзугаар өөредилге организацияларында кижизидилге болгаш уругларның ниити каттыжыышкыннар талазы-биле директорнуң чөвүлекчизи деп хүлээлге 2 чыл бурунгаар тывылган. Тываның школаларында болгаш ортумак профессионал өөредилге черлеринде ниитизи-биле 140 чөвүлекчи ажылдап турар. Олар өөредилге системазында кижизидилге ажылынче шымнып, өөреникчилер болгаш студентилер-биле боттарының харылзаазын быжыглап, оларның хөй-ле айтырыгларын шиитпирлээринге үлүг-хуузун киирип турарлар.
Чижээлээрге, Барыын-Хемчик кожууннуң Барлык школазының кижизидилге талазы-биле чөвүлекчизи Ай-Кыс Моңгуш 2023 чылда Новосибирскиниң күрүне университедин дооскаш, төрээн школазынче психолог башкы болуп ажылдап келген. Аныяк специалист дидим болгаш харыысалгалыг базымны кылып, өзүп олурар салгалды кижизидер деп шиитпирни хүлээп алган. Ол үеден тура үргүлчү мергежилин бедидип, аңгы-аңгы мөөрейлерге доктаамал киржип турар.
Ай-кыс Моңгуш “Кижини кижизидер” деп Бүгү-россия чергелиг мөөрейниң регионалдыг чадазынга шаңналдыг черни алган. Новосибирскиге “Кижизидилгениң чаа философиязы” деп шуулганга база чедиишкинниг киришкен. Аныяк специалист эгезинден тура, өөреникчилериниң идегелдиг дагдыныкчызы апарган. Ол өөредилгениң кижизидилге программазын болгаш чаа онза угланыышкыннарын шиңгээдип алыр дээш, үезин харамнанмайн, мергежилинге долузу-биле бердинген.
“Мээң кол сорулгам – бичии салгалга келир үеже идегел бээри болгаш күзел-сорук киирери. Ажылым чүгле административтиг хүлээлгелер-биле кызыгаарланмаан деп санаар мен. Ооң утказы ханы болгаш харыысалгалыг. Кижизидилге талазы-биле директорнуң чөвүлекчилери улуг чуртувустуң хөгжүлдезинге үлүг-хуузун киирип турарлар. Мергежилим хөй-ниитилелге ажыктыг болгаш буянныг. Чүге дизе келир үе бо өзүп олурар чаштардан хамааржыр. Оларны мөзү-бүдүштүг болгаш төлептиг хамаатылар кылдыр кижизидери — бистиң хүлээлгевис” — деп, Ай-кыс Моңгуш чугаалаан.
Ниитизи-биле чүгле бо эрткен өөредилге чылында чөвүлекчилерниң кылган ажылы көвей болгаш үре-түңнелдиг. Олар уругларны калбаа-биле янзы-бүрү хемчеглерже болгаш акцияларже хаара тутканнар. Чижээ, амгы шагның гаджеттер болгаш интернеттен адырылбас ажы-төлүн саазын номнарга сонуургалын оттурары белен эвес ажыл. “Почитай-ка” деп бөлгүмнерниң ачызында оолдар, уруглар номчуттунуп, янзы-бүрү чогаалдарның маадырлары-биле таныжып алыр аргалыг болганнар.
Чөвүлекчилер хемчеглерни чаа янзы-бүрү тускай хевирлерге эрттирип турарлар. Идепкейжи өөреникчилерни бот-эргелелдерже хаара тудуп, ол ышкаш уран-талантылыг чаштарны янзы-бүрү бөлгүмнерже киирип, федералдыг мөөрейлерже киржир шилилгени эртеринге дузалажып, ооң-биле чергелештир Тываны Россияның деңнелинге төлептиг кылдыр бараалгадыр кылдыр улуг ажылды чорудуп турарлар. Чайгы үеде директорларның чөвүлекчилери дыштанылга лагерьлеринге ажылдаарынче чалаттырганнар.
Арга-дуржулгазы-биле солчур дээш, чөвүлекчилер кожууннар болгаш республика деңнелинге бо-ла хуралдар эрттирер. Аңаа кижи бүрүзүнүң ажылын сайгарып, айтырыглар бар болза, сүмележип, ооң-биле чергелештир ниити түңнелдерни үндүрүп турарлар. Кандыг-даа ажылдарга четпестер турар, ону экижидер дээш, шупту чогуур хемчеглерни чорудуп турарлар.
Регионнуң курлавыр төвү эң шылгараан болгаш улуг күженниишкинниг ажылдаан специалистерни шаңнаан. 2024–2025 өөредилге чылында Сүт-Хөлден Чочагай Иритиновна Күжүгет биле Чөөн-Хемчиктен Арина Адыгбайовна Ооржак үре-түңнелдиг ажылы дээш шаңнал-макталдарны алганнар.
Ол ышкаш Чаа-Хөлдүң Ак-Туруг школазының директорунуң кижизидилге талазы-биле чөвүлекчизи Аңгыр-Чечек Кежик-ооловна Моңгуш чедиишкиннерлиг болган. Ол “Кижини кижизидери–2025” деп Бүгү-российжи мөөрейниң регионалдыг чадазынга ийиги черни алган. Ооң удуртулгазы-биле Ак-Туругнуң өөреникчилери Кемеровога камгалакчылар отрядтарының аразынга маргылдаага бедик үре-түңнелдиг болганнар. Ол школаның волонтёрлар отряды боттарының ажылдап кылган төлевилели-биле “Буянныг чоруктуң технологиязы” деп Бүгү-россия чергелиг мөөрейге киржир эргени чаалап алыр шыңгыы шилилгени эрткен. А школазының президентизи Дарина Күжүгет Аңгыр-Чечек Кежик-ооловнаның ачызында Москвага школалар президентилериниң шуулганынга киржир аас-кежиктиг болган.
Ынчангаш директорларның кижизидилге-талазы-биле чөвүлекчилериниң ажылы эки салдарлыг. Олар ачы-буян акцияларын база бо-ла чорудуп турарлар. Чижээ, чайын “Идепкейлиг дыштанылга” деп хемчегни эрттирерлер. Таңды кожууннуң чөвүлекчилери Өг-бүлеге болгаш ажы-төлге социал дуза чедирер төптүң кижизиттирикчилеринге мага-бодун сайзырадыр спортчу дериг-херекселдерни белекке бергеннер.
О. АК-ООЛ.
“Чашкы үениң навигаторлары” төлевилелиниң парлалга албанының чуруктары.
«Шын» №22 2025 чылдың июнь 12
