Эрги-Барлык суур дүргени-биле хөгжүп орган. Машина, трактор, комбайн дээш көдээ ажыл-агый машина-техника-биле хандыртынып, тудуг-суур, чер ажыл-агыйы сайзырап, мал-маган өзүп көвүдээн. Ынчалза-даа 1960 чылдарның ортан үезинде «Большевик» колхоз орулга чок, карылгалыг апарган. Партия, чазактың сүмези-биле арга-дуржулгалыг, каш-даа черге колхозтар даргалаан Шаалы Допчаевичини колхозту даргалаары-биле чоруткан. Колхозтуң чонунуң улуг хуралын эрттиргеш, баштаар черниң кежигүннерин солааш, чаа активчи кижилерни соңгуп алганнар.
Колхозтуң экономиказын көдүреринге аныяктарны хаара тудары негеттинип келген. Малдың хүр-менди чыл ажары, ооң чаш төлүн бүрүн камгалап алыры кышка белеткелден кол хамааржыр деп чүвени өөренип көргеш, кажаа-хорааны малгаштап, чугайлаар, печкаларны, соңга-хаалгаларны шилдеп, септеп солуур комсомолчу аныяктар бригадазын тургузарын комсомол секретары Владимир Иргитке сүмелээн. Ажыл чок аныяктарны чыггаш, «Чалыы назын» деп бригаданы организастап тургускан. Бригадиринге Кодур-оол Кууларны, кежигүннеринге Хуна Куулар, Василий Хомушку, Галина Саая, Сарыг-кыс Донгак, Мария Кара-Сал, Екатерина Донгак, Долзаңмаа Саая, Кара-кыс Ооржак, Өлчеймаа Хомушку, Сырга Салчак, Галина Донгак, Мыйдокмаа Саая, Валера Монгуш, Клара Ондар, Александр Сендаш, Зоя Хертек база мен Амыр Кара-Сал оларны томуйлаан.
«Ыйгылак» база «Күзег-Терек» деп фермаларның кажааларын септеп, өдээн аштап, чамдык малчыннарның кургаг өдээ төне бээрге, тайгадан кымыскаяк өөн тыпкаш, машинага чүктеп чүдүргеш, кыштагларга эккеп берип турдувус. Чаа кылган кыштагларны удур малгаштап, бажыңнарын чылыглап, чугайлап, чаа печкаларны кылып берип турдувус. Ол үеде кодур (маагы) аарыы кедереп турган, кыштаг бүрүзүнге барып, хойларны чаңгыстап тудуп тургаш, «дуста» деп кургаг эмни чаап турдувус. Хой оолдап эгелээрге, чамдык оолдарга уруглар ийи-ийи болуп алгаш, сакманчиктеп турдулар. Малчыннарның кажааларының көржеңин коптарып, доктаамал ээзи чок одар бергедей бээрге, солуп кыштаар кыштаглар турду. Ындыг кыштагларның кажааларын ийи-үш-даа чылдарда каспаан боор.
Час-Адыр аксында ындыг кыштагны казар дээш, чеде берген кижи безин үңгеп кирер. Үш-дөрт хүн казып келгеш, дооскан бис. Чүгле ол эвес, Шолук-Хову, Сүүр-Сайыр дээш өске-даа черлер бар. Бистиң кылыр ажылывысты эртенги хуралга кайнаар баарывысты, чүнү кылырывысты комсомол секретарынга дыңнадып каар. Машинага олурупкаш, ажылдаар черивиске омак-хөглүг чедип кээр бис. Ажыл берге, орайга чедир ажылдаар турдувус. Чамдыкта алыр машина келбейн баарга, суурже дүне-даа кылаштажып кээр бис.
Шаалы дарга бистиң суурга токпак ыяш кылыр шефти бир дугаар организастаан. Февраль–март айларның дыштаныр хүннеринде бүгү чон шефче идепкейлиг үнүп турду. Кылыр нормазын ажыр күүседир дээш, орайга чедир ажылдаар. Бис, аныяктар бригадазы, аңгы машинага олурупкаш, чеде бээр турдувус. Шаалы дарга бистиң-биле ажылдаар дээш, чедип кээр. Ооң хөглүг-баштак чугаазын дыңнавышаан, ажылдаар бис. Дүъштеки чем болу бээрге-ле, чемненир деп кыйгырыптар. Орайга чедир ажылдааш, сөөлгү машинага олуруптар бис.
Колхоз орулганы токпак ыяштан киирип ап турган. Кожууннуң албан организацияларынга керээ-биле садып турган. Часкы үеде малчыннарже оруктар бо-ла үстү бээр. Хүндүс сиген, дус, суланы аңгы-аңгы машиналарга чүдүрүп алгаш, эртенгиниң 4–5 шакта, оруктар малгашталбаанда, үстүп алгаш, аалдарга чедирип, дүжүрүп турдувус. Хову ажылдары эгелээр мурнунда хову бригад төптерин септеп, чугайлап дооскаш, бригадиринге хүлээдир турдувус.
Арык бугалар иштин база аштаар. Чайын сиген кезилдези кээрге, бисти тайгага сиген кылыры-биле чорудуптар. Оолдар хол кадыыры-биле кезерге, уруглар долгааш, дыт будуунга азар. Бир ай хире ажылдаар аъш-чемни үш-дөрт хонгаш, эккеп бээр турду.
Суурнуң ортузунда стадионну херимнеп, чугайлааш, теректерни олуртуп, ойнаар шөлдер, индир, сандайлар дээш колдуу бис кылдывыс. Май 1-де ол стадионну «Күш-ажыл» деп адааш, ажыткан. Байырлыг хуралга малчыннарны, трактористерни, саанчыларны, суггатчыларны, чолаачыларны дээш хөй-ле мурнакчыларны өртектиг белектер-биле шаңнаан. Мээң бир дугаар өртектиг белек алганым ол.
Күскү дүжүт ажаалдазында шаңга 3-кү сменага ажылдаар кылдыр хуваап каан. Эртенгиниң 5.00 шактан дүнекиниң 12.00 шакка чедир тараа үрезинин складче урар азы тараа кургадыр сушилкага-даа ажылдаар бис. Дүнеки сменада шефче эмчилер, башкылар, контора, клуб ажылдакчылары кээп ажылдап турганнар.
Школаның төпчүткен одалга системазын кылып эгелээрде, хоорзалар шөйген оңгарны дуглаарынга херек ыяшты тайгадан кезип эккелгеш, даштын чонгаш, оңгарга доора салгаш, хөөп турдувус.
Ол чүгле чаңгыс чыл ажылдааш, соксавайн, харын-даа чыл бүрүде доктаамал ажылдап келдивис. Субботаларда малчыннарның өөредилге хуралдары болур турган, аңаа концерт көргүзер бис. Ай болгаш-ла фермага лекция соонда база концерт көргүзер. Ажыл соонда клубка кинолаар, танцы, хөглүг оюннар ойнаар азы концерт белеткээр турдувус. Аныяктар ортузунга корум-чурум үрээр чоруктар шуут чок турду.
1970 чылда Ленинниң 100 харлаан юбилейинге тураскааткан концертти 18 комсомолчу аныяктар белеткээш, Кызылдың телевидение студиязын дамчыштыр Москваның телестудиязынга «Тываның талантызы» деп ат-биле теледамчыдылгага көргүскен. Чаш-оол Кууларның тургусканы «Ыржым булуң» деп номдан шиини чүгле аныяктар ойнап күүсеткеннер. Кол рольдарга Василий Хомушку биле Лиза Хомушку ойнааннар. Шиини районга, кожа суурларга көргүзүп турганнар.
Комсомол секретары Владимир Иргит аныяктар-биле ажылдап билир кижи. Ол бистиң-биле кады кажаалар казарынга азы шеф үнеринде ажылдаар-даа, аныяктарны оюн-тоглааже хаара тудуп, корум-чурум үрээр чоруктарны болдурбайн турду. Владимир танцылаар, ырлаар, хол бөмбүү ойнаар, хаактаар, чадаг чарышка маңнаар дээш өске-даа оюннарга черле дески кижи.
Колхоз орулгалыг апаргаш, күрүнеге чыл санында-ла планның онаалдазын: сүт- тү – 120 хуу, эътти – 115 хуу, дүктү – 102 хуу, тарааны шуут-ла 1000 тонна чедир дужаап тургаш, РСФСР-ниң кызыл тугун мөңгези-биле чаалап алган.
«Чалыы назын» бригада ВЛКСМ ТК-ның Хүндүлел бижиин, обком комсомолдуң Кызыл тугун, вымпелин, хүндүлел бижиктерин удаа-дараа ап келгеннер.
Кызыл хоорайны бүгү эвилелдиң шалыпчы тудуу кылдыр чарлапканда, Кодур-оол Куулар баштаан аныяктар комсомолчу путевка-биле тудугжулап чорупканнар. Арткан аныяктарга немей оолдар-уруглар немээш, звено кылгаш, мен удуртуп эгеледим. Ийи чыл улаштыр колхозтуң хөгжүлдези дээш кызып ажылдааш, Кызылче өөренип чоруптум. Мээң соомда звено ажылдавайн барган.
60 чыл эрте берди. «Чалыы назын» чоорту эвээжеп, соңнуг-мурнуг эш-өөрүм бо чырык черден өске өртемчейже чоруй барганнар. Чүгле үш-дөрт кижи арткан бис. Оларның уруглары, оолдары мону номчааш, ада-иезиниң чалыы үезин сактыр боорлар.
Амыр КАРА-САЛ, күш-ажылдың хоочуну.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20