Бо чылдың апрель айда Тываның эмчилери Кыдаттан келген студентиниң корьдан (улаанот) аараанын каразаан. Сөөлгү 16 чыл дургузунда ук аарыг чаңгыс-даа илереттинмейн турган. Регионнуң Росхереглелхайгаарал эргелелиниң дыңнадып турары-биле алырга, корь аарыының им-демдектери Кыдаттан келген студентиге илереттинген. Кыдаттан Иркутскуга келгеш, оон улаштыр Кызылга келгенин студент чугаалаан. Аарыг кижини эмчиге дораан чыттыргаш, хайгааралга алган соонда, ук аарыг бадыткаттынмайн барган.
Корь деп халдавырлыг аарыгны болдурбас дээш, кадык камгалал адырының ажылдакчылары бар-ла хемчеглерни кылып чорудуп турар. Ынчалза-даа кижи бүрүзү бодунуң кадыкшылы дээш харыысалгалыг болур ужурлуг. Ынчангаш бистиң номчукчуларывыска ук аарыгның дугайында чугаалап бээри-биле, инфекционист эмчи Милада Ондар-биле чугаалаштывыс.
— Милада Викторовна, корь дээрге кандыг аарыг болуп турарыл?
— Корь дээрге вирус халдай бээрге тыптыр, колдуунда бичии уруглар аарыыр халдавырлыг аарыг болуп турар. Ооң мурнунда корь бо-ла таваржыр турган. Амгы үеде ук аарыгга удур мөөңү-биле тарылга ажылдарын чорудуп турарының ачызында, ховар таваржыр апарган. Ооң демдектери – чөдүртүр, думаалаар, конъюктивит тывылдырар, боостаа аартыр, халыыдаар, кежинге кызыл-кызыл шивишкилер шокарартыр үнер.
Корь ылаңгыя чаш уругларга аар чадага эртер, амы-тынындан чарлып болур айыылдыг аарыг. Бүгү делегейде корь аарыынга удур тарылганы хөй уруг алган тудум, чылдан чылче ук аарыгдан өлүп-хораар чорук эвээжеп турар. Ынчалза-даа делегейде чылдың-на корьдан 100 муң ажыг кижи амы-тынындан чарлып турарын утпаза чогуур. Оларның хөй кезии 5 харга чедир уруглар.
— Корь хөй кезиинде кайда нептереп турарыл?
— Корь бүдүн делегейде тарап турар. Тарылга тывылбаан турган үеге чедир чер кырында чурттакчы чоннуң 90 хуузу корьдан аарып каапкан. Өлүп-хораар чорук 2–2,5 хуу ажып турган. Корьнуң нептереп турары чаш уругларның өлүп-хорап турарының 5 дугаар чылдагааны болуп турар.
— Корь канчаар чыпшынарыл?
— Корь – агаар дамчыштыр тараар халдавырлыг вирус. Ол колдуунда часкы, чайгы үелерде нептерээр. Кижиниң организминче даштыкы тыныш органнары – аас, думчук таварыштыр ханче киргеш, бүгү мага-ботка тарай бээр. Вирус кезек-кезектеп кештиң клеткаларын, карактың шаралыг картын, тыныш органнарын болгаш аас иштин үреп кааптар.
— Бистиң чуртувуста корьнуң эпидемиологтуг байдалы кандыгыл?
— Амгы үеде Россияда корь талазы-биле эпидемиологтуг байдал шыңгыы хыналдада чоруп турар. Чамдык регионнарда ук аарыгга удур тарытпаан кижилерниң хараазы-биле аарып турар кижилер саны көвүдеп турар. Оларга чамдык даштыкы чурттардан ажыл-агыйының аайы-биле кээп турар кижилер болгаш тарылгага удур үзел-бодалдыг кижилер хамааржыр. Чамдыкта оларның аразынче кадыының болгаш чүдүлгезиниң аайы-биле тарыдып болбас улус база кире бээр. Ол ышкаш эмчи дузазы хереглеп келбес, көшкүн амыдыралдыг кижилер база корьдан аарып болур айыылы улуг кижилер аразынче кирип турар. Тывада бо үеге чедир ук аарыгдан аараан кижи чок.
— Корьдан колдуунда кандыг улус аарып болурул?
— Корь чүгле аарыг кижиден чыпшынып болур. Корьга удур тарылга албаан болгаш ук аарыгдан аарываан кижилерге бүгү чуртталгазының дургузунда аарыг чыпшыныычал болур. Ынчангаш кайы-даа назы-харда корьдан аарый берип болур.
— Аарыгның демдектери кандыгыл? Корьдан аарый берген деп канчап билип каарыл?
— Корьнуң кандыг-даа демдек чокка эртер үези 7-ден 11 хонук чедир үргүлчүлээр, а бир чамдыкта 15-тен 28-даа хонук чеде бээр.
Баштайгы үезинде мага-боттуң изии 38–39 градус чедер, мага-бот сулараар, шаг чокталыр, чем чиир хөөнү чидер. Ээрип турар ышкаш кургаг чөдүл тыптыр, думчук суу төктүр, карактар кызар. Ол үеде аарыгның кол ылгавыр демдээн эскерип каап болур. Ол дээрге чаактың иштии талазынга, чымчак болгаш кадыг таалайга, манка азы оодурба ышкаш, аксымаар чүүлдер тыптып келир. 3, 4 дугаар хүннерде эът изии бичии-ле бада бээр. Ынчалза-даа шивишкилер үнүп эгелээрге база катап көдүрлүп эгелээр. Шивишкилерниң кешке үнерин чада аайынче шинчилеп көрүп каан. Баштай арынга болгаш моюнга тыптып келир. Ийи дугаар хүнде мага-боттуң өске кезектеринге, дөңмектерге, холдарга, үш дугаар хүнде таваңгайга, чодага үнүп эгелээр. Ынчан арында шивишкилер куурара бээр. Шивишкилерниң хөй кезии арынга, хөректиң кырыкы кезээнге болгаш моюнга тыптыр.
Шивишкиниң хевири кеш кырында болгаш бажы шиштейип үне берген, бот-боттарынга чыпшынчак болур. Ооң диаметри 10 милиметрден улгатпас. Олар тыптып келген соонда 3–4 дугаар хонуунда чидип эгелээр. Орнунга куу-куу черлер артып каар. Чоорту ол черлер картталыр.
— Корьдан канчаар камгаланып болурул?
— Хөй-хөй чылдар дургузунда ажыглап келген корьга удур вакцина корь-биле демисежириниң, чоннуң кадыкшылын быжыглаар эң-не дээштиг аргазы деп практика көргүзүп турар. Корьга удур массалыг тарылганы чорутканының ачызында, ук аарыгдан аарып, өлүп-хорап турар кижилер саны эвээжеп турар. Ынчалза-даа нептереп эгелээр үезинде аарыг дөмей-ле илереттинип турар хевээр.
— Корьга удур кажан тарыдып болурул?
— РФ-тиң Кадык камгалал яамызының тургусканы Национал тарылгалар календары ёзугаар корьга удур бичии уругларны 1 болгаш 6 харлыында тарып турар. 57 харга чедир корьдан аарываан улуг улус база 2 катап тарыткан турар ужурлуг. Тарылганың аразы 3 айдан эвээжевес болур. Далаштыг тарылганы ооң мурнунда ук аарыгга удур тарылга албаан, корь аарыг кижи-биле харылзашкан таварылгада, 12 айдан өрү бичии уругларга, элээди болгаш улуг улуска салыр. Бир эвес тарылганы салырынга кадыының аайы-биле кандыг-даа кызыгаарлаашкын чок болур болза, корьдан аараан кижи-биле харылзашкан соонда, 72 шак эрткенде, тарылганы салып болур.
— Чаш уругларга болгаш сааттыг иелерге корьга удур тарылганы салып болур бе?
— 3 айдан 12 айга чедир бичии уругларга болгаш сааттыг херээжен кижилерге дүргени-биле корьга удур иммуноглобулинни корьдан аараан кижи-биле харылзашкан соонда, баштайгы 5 хонуунда, салып болур.
— Корьдан аараан кижи-биле харылзашкан таварылгада чүнү канчаарыл?
— Корьдан аараан кижи-биле харылзашкан кижи эмчи хайгааралынга 21 хонук дургузунда турар ужурлуг. Халдавырлыг аарыгның кандыг-даа демдектери тыптып келирге, эмчини кыйгыргаш, корьлуг кижи-биле харылзашканын дыңнадыры чугула.
— “Шын” солуннуң номчукчуларынга чүнү күзээр силер?
— Кандыг-даа аарыгга удур тарылгадан ойталаан ажыы чок. Делегейде кандыг-даа айыылдыг аарыглар бар. Тарылга албайн, айыылы улуг аарыглардан аарый бээр болза, ук аарыгны аар чадага эртип, амы-тынындан-даа чарлып болур. А кажан тарыдып алырга, белен-селен аарывас болур. Аарый-даа бээр болза, чиик чадага эртер. Ынчангаш республиканың чурттакчы чонунга тарылгадан ойталавазын болгаш кадык болурун күзедим.
Корь – улаанот. Амгы үеде ук аарыг ховар таваржып турарындан “улаанот” деп сөс ажыглаттынмайн турар.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
"Шын" №41 2023 чылдың июнь 7