Өг-бүле улус аразында аар кем-херек үүлгедиишкиннери хөй эвес чурттакчылыг бичии республикавыста болуп турары хомуданчыг. Чоокта чаа Чөөн-Хемчик биле Бай-Тайга кожууннарга демдеглеттинген коргунчуг болуушкуннарны чижек кылдыр ап болур. Чаа-ла үжен хар ажып чоруур, 3 чаш ажы-төлдүг ада уругларының иезин эндеп каан. Кады чурттап олурган эжин арагалааш, амы-тынындан чарылгыже эттеп-соккан. Чадаана биле Шуйга болган ийи херек-тир. «Оолдуг кижи оя сөглээр, кыстыг кижи кыя сөглээр» деп ада-өгбелеривис чиге-ле сөглээн. Хөөкүйлерниң канчап мындыг байдалга келгенин караавыс-биле көрген эвес, билбезивис-ле шын. Кымны-даа карартыр бактаар дээш эвес, кымга-даа болчуп, агартыр дээш эвес, ниитилеливисте бар чүүлдерни хүлээп ап, шак мындыг берге байдалдан уштунуп болур аргалар бар бе деп сайгарарын оралдаштывыс. Ынчангаш редакцияже аныяк психолог Айлаң Калзаңны чалап, берге байдалда чурттап чоруур улуска арга-сүмеден кадарын диледивис.
Кады чурттаан эжиңерниң каржы-хажагай аажы-чаңы силерни хилинчектиг байдалче чыгапкан дижик. Кадык эвес харылзааны экижидип ап болур бе? Амдыызында эжиңерни каапкаш чоруй баарындан коргар дижик силер. Ол силерни хүннүң-не «сээң дың чаңгыс ашааң мен-дир мен, мен чокта, чааскаан чурттап шыдавас сен, мээң алган кадайым болганыңда, мээң күзелдерим-биле чурттаар сен, мээң аайымдан эртпес ужурлуг сен, ол кижи-биле эдеришпе, улус аразынче үнме, өске эр кижи-биле чугаалашпа, будуттунма, кымга көөргеттинер дээш, хеп садып алдың, мен болгаш, сени кадайланып алдым» дээн чижектиг сургаалдар, айтырыглар, байысаалгалар-биле кыр-кырындан чүдүрүп-ле турар. Шак ындыг ашакты абьюзер деп адаар. Ындыг улус кижини багда ыт ышкаш кылдыр үргүлчү хыналдага тудуп алгаш, янзы-бүрү аргаларны ажыглап тургаш, бодунуң кара аайынче киирип, коргудуп, эттеп-соп тургаш эдилээр. Ийе, шынап-ла, кады чурттаар эвес, бир эт-даа ышкаш кылдыр эдилээр, боду ышкаш дең эргелиг кылдыр хүлээп көрбес болур. Кадайын кижи санынга албас, хөй улус мурнунга куду көөр. Ооң чедиишкиннерин деткивес, ажыл-агыйында коллегалары-биле эдериштирбейн, чүгле бодун долганыр кижи кылдыр хоора тыртып алыр. Чүгле хол көдүрүп, эттеп чоруур ашактар эвес, үргүлчү маргыжып, аас-дыл кылып, багай сөстер ажыглап, аарышкылыг кылдыр сөгленир болгулаар. Аас былаажып, маргыжа берген болза, мурнай соксап каарын бодавас, ындын ап чоруй баар, ажы-төл мурнунга ол улустуң авазын куду көрүп, сөглеп кааптар. «Мен чогумда, чааскаан чүнү-даа чедип ап шыдавас сен» деп тургаш, кыс кижиниң бодунга үнелелин бадырып кааптар. Чоорту кортпактап, ажыы-биле коргудуп эгелээр: «Менден чоруур болзуңза, сени соп каар мен, бажың-балгатты өрттедиптер мен, ажы-төлүңнү канчап-канчаптар мен...». Чамдыкта мегелеп: «Мени кааптар болзуңза, моңнуп өлү бээр мен, хемче шурай бээр мен» — деп кээргеп, сагышсырап, дүвүрей бээр кылдыр кортпактаар. Шак ындыг чүүлдерден кыс кижи корткаш, артып каар. Кажан айыыл-халап диргелип келирге, херээжен кижи шимчевейн олуруптар. Дезе бээр дээрге, ажы-төлү болгаш чоок кижилеринче айыыл халдай берип болур, шак ынчаар ол кижини коргудуп, кыжанып кааны кончуг болур. Шак ындыг байдалдан адырлып шыдавайн, бичии када-даа болза уттуптар-дыр дээш, арага-дарыже кире бээр улус база турар.
Өг-бүле тудар эр кижи шак ынчаар канчап «үрелип» калырыл?
Чүү-даа чүве бодунуң өскен өг-бүлезиниң байдалындан, долгандыр турар чоок кижилериниң хамаарылгаларындан үнер. Бир эвес чаш төл миннип кээрге-ле, ачазы авазын эттеп чораан болза, эр кижи черле ындыг болур ужурлуг деп бодал ол кижиге олчаан артып калыр. Адазы чок өскен төлден-даа ындыг кижи үнүп болур. Чүге дээрге ону бичиизинде өске улус эттеп, хол чедип турган бооп болур. Бодунуң кежинге эрткен каржы аажылаашкынны бодунуң амыдыралынга ол хевээр ажыглап эгелээр. Бичии кижи шупту чүвени кулаа-биле дыңнап эвес, караа-биле көрүп тургаш, эки шиңгээдип алыр. Чеже-даа ындыг болбас, мындыг болур деп чагыырга, кулак дашты-биле эрттириптер болгаш, караа-биле көрүп турар чүүлдеринге өөренир.
Шак мындыг таварылгада силерниң кылыр ужурлуг чүүлүңер болза, бажыңар иштинде, сеткилиңер ханызында таңмаланып калган ашааңарның «сен ындыг сен – мындыг болур ужурлуг сен» деп негелделиг каржы сургаашкыннарын хүлээп олурбайн, ол байдалдан чоорту үнүп, амыдыралды эде көрүп, бодуңарны частып келген чечек ышкаш кылдыр чаа-чаа бодалдар-биле иштиңерде хевирлеп эгелээр силер. Хүннүң-не чаа бодалдарны бажыңарга, сеткил-сагыжыңарга бодуңар бүзүрей бээриңерге чедир сайзырадыр силер. Оон өөңер ээзинге чугаалап, сүмележип көөрүн оралдажыңар: «Мынчаар чурттаары меңээ дыка берге-дир. Мен үргүлчү хомудап, ыглап-сыктап, иелээн үргүлчү алгыжып-кыржып, чошкуп чурттаарывыска, сеңээ-даа болза эки эвес ышкажыл, уруг-дарыывыс безин түрей берди. Чуртталгавыс экижидип көрээлем. Херек болза тускай эртемниг психологтан сүмеден ап көрээли». Кайы хире бүзүренчиг кылдыр чугаалаарындан база хамааржыр. Чамдык эр кижилер миннип келир, шын орукче кирер дээш кызып, кадайын дыңнап, психологтарның дузазы-биле эттинип чоруй баар. Хөй кезии хүлээвес болур, дам хорадаар, кылыктанып кыжыртынар. Бо таварылгада канчап-даа тургаш болза, дезип чорупкаш, берге байдалга таварышкан улуска дуза кадар кризис төвүнче чоруптар херек. Шак ындыг төптер Россияның улуг хоорайларында эңдерик, а Тывавыска чоокка чаа чедир чок турган. Ынчалза-даа Кызыл кожууннуң хоорай чергелиг Каа-Хем суурунуң Берёзовая кудумчузунда 84 дугаарлыг бажыңда Чонга комплекстиг социал дуза чедирер төвүнде (Социал аалчылар бажыңы) берге байдалга таварышкан херээжен улусту хүлээп, ачы-дузаны чедирип турар. Амгы үеде чанында турар оран-саваны кризис төвүнүң негелделеринге дүүштүр кылыры-биле септелге ажылдары чоруп турар. Бо эргежок чугула төптү тургузары-биле Президентиниң грантызын ойнап ап, 3 сая рубльди деткимче кылдыр алган. Дүн-хүн чокка айыылдыг байдалга таварышкаш, амы-тынын камгалаары-биле дезип, дуза дилеп келген чаш ажы-төлдүг херээжен улусту мында хүлээп ап турар. Немелде оран-савазының септелгези доостурга, эптиг байдалдар улам экижип, психологтуң амгы үении-биле дериттинген кабинеди база ажылдап эгелээр. Арга-сүме херек апарза, долгаар дугаа- ры – 8 394 322 23-41.
Тывада мындыг төпче дуза дилеп чеде бээр кыс улус дыка эвээш бооп турар. Чүге дээрге коргар, ыядыр, ылаңгыя ашак чок кижини кижи кылдыр санавас, дудуу кылдыр көөр, ашак аттыг кижилиг боорга-ла, ылап кижи кылдыр санаар байдалдар тургустунган. Ынчангаш чарлыр чоруктар саны эвээш, ада-иези база чарлыышкынны деткивес, шыдажып чурттап чорзун деп бодаар. Ынчангаш амгы сайзыраңгай үеде психологтарның ачы-дузазын ап болур аргалар бар апарган. Боду чедип, ужуражып шыдаваза-даа, интернеттен тып алгаш, телефон дамчыштыр харылзажып болур. Янзы-бүрү сайтыларда психологтуң сүмелерин хөйү-биле салып турар. Дыка хөй мергежилгелерни, бодун шинчилеп сайзырадыр, өскертир эттинерин айтып берип турар статьялар, видеороликтер бар.
Бир эвес аргажок эпчоксунар, ыядыр азы коргар болза, психолог кижиге арнын көргүспейн, адын адавайн, дүне-хүндүс дивейн, 8 800-2000-122 азы 124 деп Бүзүрел телефонунче долгап болур.
Бир эвес силерниң өг-бүлеңерде байдал арай берге деп миннип турар болзуңарза, ону шыңгыы, айыылдыг чадаже чедирбейн, эдип алырын күзеп чоруур болзуңарза, дараазында сүмелерни кадар-дыр бис.
Бүзүредиглер:
Силер кижи-дир силер. Эжиңер бар-даа, чок-даа болза, чуртталгада силерниң үнелиг чүүлдериңер өспес-даа, эвээжевес-даа. Силер бодуңар үнелиг силер, чүге дизе кижи кылдыр чаяаттынган дээди шаңналга төлептиг болган силер.
Херээжен кижи бүрүзү эр кижи-биле-даа, эр кижи чокка-даа кайгамчык чүүлдерни кылып шыдаар. Холу-биле тудуп тургаш кылбас-даа болза, сагыш-сеткилиниң чаражы-биле, онзагай бүдүжү-биле үнелиг чүүлдү кылыптар шынарлыг.
Херээжен кижиниң чүгле чаңгыс улус аразынга турары безин чылыгны, чырыкты, күштү берип, аас-кежикти шаңнаар. Өг-бүлеге кыс кижиге хумагалыг хамаарылга турар-ла болза, өлчей-кежии үзүлбес болур.
Угаадыглар:
Кажан силер каржы аажылалдан үнеринден коргуп турар болзуңарза, байдалды шын медереп билиринден ойталап, идегелиңерни ышкынып турарыңар ол болур. Бир эвес силер бодуңарны куду көрүп турар кижи-биле харылзааңарны шын сайгарып, дидим чорукту чыып ап шыдаптар болзуңарза, силерниң «согур» ынакшылыңар эстип, шын кайдал деп чүүлдү биле бээр силер: хайыраан үеңер халас эртип турарын, хүнден хүнче дорайтап бар чыдарыңарны, идегелиңерниң өжүп бар чыдарын, силерниң эжиңер силерниң бүгү назыныңарны кады эрттирер күзелдиг кижиңер эвес деп билип каар силер, чүге дизе ол силерге чүнү-даа берип шыдавас, силерниң хереглелиңерни хандырып шыдавас, дам-на куду базып бар-ла чыдар болур.
Силерниң бо хүнде кады чурттап, коргуп чоруур кижиңер чер кырында силерге тааржыр чаңгыс борбак кижи эвес-тир.
Бодуңар чааскаан чүнү-даа шыдаар силер.
Кижилерниң хоп-чивинден кортпас ужурлуг силер. Олар силерниң амы-тыныңарга дыргак каразы хире-даа четпес. Хоп-чип улуг-ла дизе бир ай хире үргүлчүлээр, а силерниң чурттаар ужурлуг назыныңар чеден-сезен чылдар-биле хемчээттинер.
Ада-иези эп-найыралдыг, ажы-төлүнүң мурнунга хол чедип чокшур хамаанчок, алгыжып-кыржыр чоруктарны көргүспейн, хорадап-килеңнээн кылык-чарын тудуп билир өг-бүлелерниң ажы-төлү аас-кежиктиг болур. Шак ындыг өг-бүлеге өскен улустан каржы-хажагай «кухня боксёрлары» үнмес. Өгнүң эр ээзи хол дегбес-даа болза, уруг-дарыг чанынга кадайын куду көрүп, эки-бак сөглеп, сеткилин хомудадып, ыгладып олурар болза, ону база дөмей-ле өг-бүледе күчүлел деп санаар. Сөс аарышкызы сөөк аарышкызындан дора, ооң балыы дыка үр эттинмес. Эдипкен чаңгыс каржы сөс эътте көкке көөрде, черле читпес. Кижини аас-биле, чидиг дыл-биле күчүлээри чүден дора. Ынчангаш изиг ынакшылдан төрүттүнген өг-бүлени быжыг тудуп, камнап алыры хүндүткелден, бүзүрелден, бот-боттарын билчиринден, шынчы чоруктан дыка хамааржыр. Кады чурттаарының эгезинде эскертинмээн эжиниң айыылдыг ийи дугаар арнын билип кааш-ла, узамдыктырбайн, дораан шимченип, хемчеглерни алганы дээре. Эттине бээр деп хоозун идегелдер-биле чурттаары берге. Чеже-даа коргунчуг болза, чеже-даа ыядынчыг, эпчок болза, эртежик чарлып алганы дээре. Назынында хемдидип, базындырып чурттаарының, хай болуп, аныяанда бажы хадый бээриниң орнунга, чааскаан-даа болза ажы-төлүнүң чанынга аас-кежиктиг ава болуп чорааны дээре.
Идегел МОНГУШ белеткээн.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6