АДА-ӨГБЕВИС ТӨӨГҮЗҮ
Кандыг-даа кижи ада-иезин сактып, оларның ачы-буянын бодап чоруур.
Мээң авам Бай-Тал сумунуң Биче-Шуй ынчаар чурттап чораан Салчак Уртунай биле Саая Манзырыкчы деп кожай улустуң оол, кыс ийис уругларының бирээзи болуп төрүттүнген. Авамның ады Салчак Бораш, ооң-биле ийис төрүттүнген даайымның ады Салчак Кара-оол. Мээң ол кырган ада-иемниң ийистеринден улуг уруу Баку.
Авамның авазы Уртунай кырган-авамның дугайында чогаалчы Борис Чюдюк 2000 чылда үнген «Башкы» журналга «Бистиң черге, Биче-Шуйга муң кара хойлуг Уртунай дээр кырган-ава чурттап чораан. Ооң хою Суглуг-Тейниң суун кадыр ишкеш, малгаш кырлап туруптар. Ынчангаш эвээш хой, өшкүлүг чон малын баштай суггарып алыр дээш, дыка-ла кызыдар чүве» деп бижээн.
Ававыс ачам-биле өг-бүле туткаш, Хемчик-Бажынче чурттап чоруй барганнар. Авамның ийис эжи Салчак Кара-оол Мөңгүн-Тайгага чурттай берген. Авамның ада-иезиниң чанынга уруу Баку, өөнүң ишти Чылбак-оол-биле артып калганнар. Ачам чок апарган соонда, авам он ажы-төлүн шуптузун багай эвес өстүрүп, кижизидип чораан.
Кажан араттар колхозка кирип, сууржуң амыдыралче шилчип турда, «Сталин» колхозка кирип алгаш, кадыг-берге ажылдарны кылып, амыр эвес чуртталганы шыдажып эрткен кижи. Ававыстың ажы-төлүнүң улуглары амыдырал-чуртталгазын тудуп чоруй барганнар. Элээдилери болгаш бичиилери Дол-Сюрюн, Володя, Валя, Хеймер-оол база мен Бай-Тал школазынче өөренип кирген бис. Өөрениривис-даа, корум-чурумувус-даа багай эвес. Ававыстың бистен негелдези шыырак кижи. Боду үжүк-бижик билбес-даа болза, бистиң онаалга кылып, кандыг өөренип турарывысты айтырып турар. Өг ажылдарын кижи бүрүзүнге хуваап каар. Ававыс кайы хамаанчок кончуттуна бербес, оглум, уруум деп эп-чөп-биле чугаалажыр. Кажан эш-өөрүвүс-биле маргыжып, аас-дыл кылыпкан болзувусса, ооң канчаар болганын, кымның буруулуун билип алыр, бисти камгалап, өске улус-биле сөглежип турбас. Кымның мегелеп, кымның шын чугаалап турарын авам шуут эндевес кижи. Кажан эш-өөрүвүс-биле маргыжып, аас-дыл кылыпкан болзувусса, ооң канчаар болганын, кымның буруулуун билип алгаш, чүгле ынчан чөвүн чугаалажыр. Бисти үен-даян өске улуска черле базындырбас. Ындыг боорга, авамдан чамдык улус сестир чүве. Бир катап улуг оолдар мээң коньки, клюшкам былаап алган. Авамга чугаалаарымга, мени эдертип алгаш чорупкан. Оолдар авамны көрүп кааш, коньки, клюшкамны октапкаш, дезипкеннер.
Бичии класстарга өөренип турумда, бажым дүгүн авам кыргыыр. Хой дүгү кыргыыр улуг хачы-биле бажым дүгүн шокарартыр кыргып каар. Школага келиримге, оолдар, «Шокар баштыг, торлаа оъттаан» деп шолалап-ла эгелээр. Чамдыктары кижиниң бажынче согупкаш, дезиптери-даа бар.
Ававыс кандыг-даа ажылдан чалданмас кижи. Чазын арык, буга аштаар, чайын колхозтуң сиген-ширбиилин белеткежир, күзүн шаң эжип, тараа кургадыр дээш кандыг ажылды кылбаан дээр. Колдуунда тудуг бригадазынга ажылдап чораан. Өске херээжен эш-өөрү-биле кады «кирбиш-сарайга» тууйбу кылып, чаа туттунган бажыңнарны малгаштаар, чугайлаар дээш кылбас-ла ажылы чок.
Колхоз хемге дээрбе тудуптарга, ооң таңныылынга колхоз даргазы авамны томуйлапкан. Дээрбениң даргазы Машпалдыр үргүлчү боозун ап алгаш келир, дээрбе чоогунда хөөлбектерге чыглы бээр өдүректерни ол боолап эккээр. Авам куш быдаазы кылып, улусту чемгерер. Хемчиктиң Үстүү-Кара-Шанчыг баарында улуг ээреминиң кадыргылары дээрбе адаанга чыглыр боор чораан. Кажан дээрбениң суун дуглаптарга, оларны хол-биле тудуп алыр турган бис. Авам балык мүнү хайындырарынга дыка-ла мергежээн кижи. Балык мүнүнче мандаңнап каан далганны чажыптарга, чаагайын чүү дээр ону! Авам дээрбе таңныылдап турда, амыдырал багай эвес чораан. Далган, тараа үзүктел чок. Оон аңгыда, чеди-сес хире дагааларывыс, үжен шаа өшкүвүс база бар.
Ававыс дээрбеге ажылдай бергеш, дыштыг хире апарган кижи. Чүге дээрге кара күш-биле кылыр ажылдар чок. Дээрбе чоогунда арыгда кургаг ыяш хөй. Бис ону эңдере чыып каар бис. Чаңгыс-ла четпес чүве – өөвүстүң школадан ыраа. Ол аразы беш километр хире. Хемчикти көвүрүглеп кежер болгаш, ырай бергени ол. Күзүн суу сыыгай бээрге, хемни сүзүп кежип турган бис. Сугнуң соогу шуут чилигге чыккыладыр дээй бээр. Ававыс ону билип кааш, бисти аарый бербезин дээш, суг сүзерин хоруп, бисти көвүрүгге чедир үдээр турган. Дээрбеге ийи-үш чыл хире ажылдаарга, авамга колхоз чаа бажың бээрге, суурже көже берген бис.
Ававыстың ажы-төлү ажыл-агыйжы, эртем-билиглиг болган бис. Чижээлээрге, улуг угбам Стай алдарлыг башкы, акым Доржу – тараажы, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады чораан. Долуя почтачылап, Дыртык поварлап ажылдап турган.
Авам чеден алды харга чедир чурттаан, ол үениң байдалы-биле улуг назы-хар. Ындыг-даа болза хомуданчыг болбазының аргазы чок. Авамның кады төрээннери улуг назынныг боор улус. Улуг угбазы Баку чүс хар ажыр чурттаан, тыва теледамчыдылгага көргүскен чүве.
Ававыстың бис дээш уйгу дыш чок үндүрүп чораан күжү халас барбаан-на боор деп бодап чоруур мен. Бо чырык өртемчей кырында ава кижиге чедер чылыг, чымчак сеткилдиг кижи тывылбас. Бир эвес эки эскерип көөр болзувусса, кымның-даа авазында бир-ле эки, чараш бүдүш, овур-хевир бар болдур ийин, аңаа чоргаарланыр ужурлуг бис.
Виктор ДАНДАР, күш-ажылдың хоочуну.
“Шын” № 7 2024 чылдың январь 31