Эрткен оруун үнелээри — келир үеже дидим базым
Тес-Хем кожууннуң 100, Самагалдайный 250 чылдаан ийи дакпыр юбилейлерин демдеглээн байырлалдың ийиги хүнү. Ол хүн Куран суурнуң дужунда Тес-Хем кожууннуң девискээринче киргенин айыткан хаалганың азы, чаа адрезиниң байырлыг ажыдыышкынындан эгелээн.
Болуп турар дакпыр байырлалдарның ханы утказын куранчылар кымдан артык эки билир болгаш аңаа баш бурунгаар шыырак белеткенген. Чүге дээрге ында чурттап турар хоочун бүрүзү төрээн кожуунунуң сайзыралынга бүгү күжүн киириштирип, хөй чылдарда ак сеткилдиг ажылдап каан алдар-аттыг кижилер-дир.
Сентябрь 16-да кончуг чараш тыва хептерин кедипкен, орден-медальдарын каданыпкан, ак кадактарын тудупкан хоочуннар – куранчылар болгаш кожууннуң удуртулгазы оон-моон келген дарга-бошка, анаа чорук аайы-биле эрткен-дүшкен чорумалдарны-даа ылгавайн, шуптузун аяк шайже чалап, өөрүшкү-маңнайлыг уткуп турганнар.
Чаа кылган Тес-Хемниң адрезиниң кызыл кожаазын кезер байырлыг хемчегге киришкен РФ-тиң Күрүне Думазының депутады Айдың Сарыглар бо болуп турар байырлалдар Тываның төөгүзүнде улуг ужур-уткалыг деп демдеглээн:
– Ийи дакпыр юбилейлиг чылда Тес-Хем кожууннуң чону бодунуң девискээринче кирип турарын айыткан шак мындыг чаа хаалганы кылгаш, ону байырлыг байдалда ажыдып турары дээрге, ол кожууннуң чоргааралы, сайзыралче бурунгаар көрүжү болуп турар. Кожуунувусче кирип моорлаңар, таныжыңар, чарашсыныңар, боттарыңар база эки чаңчылыңар көргүзүңер дээн чижектиг, шак-ла мындыг сагыш-сеткил-биле ону ынчаар көргүзүп турар деп билип турар бис. Бо чүүл өске кожууннарга чараш үлегер болуп болур. Ону чүгле чон боттары шиитпирлээр апаар.
Тес-Хем кожууннуң улуг-биче чонунга, Тывавыстың бүгү чонунга төөгүлүг байырлалдар-биле байыр чедирип, бүгү-ле чүүлдеринге экини күзээр-дир бис – деп, Күрүне Думазының депутады байыр чедирген.
“Бөгүн Тыва чуртувустуң баштайгы найысылалы турган Самагалдайның 250 харлааны, Тес-Хем кожууннуң 100 чылы дээрге канчаар-даа аажок төөгүлүг болуушкун. Самагалдайга өгбелеривис бир дугаар хүрээни туткан, шажынывыс оон эгелээн, баштайгы садыг-саарылга оруу Самагалдайны таварты эртип, сайзырап эгелээн. Ол төөгүвүстү бис сактып, өзүп олурар аныяктарывыска ону дамчыдар ужурлуг бис. Мынча чылдар дургузунда Самагалдай, Тес-Хем кожуун сайзыралдың янзы-бүрү чадаларын эрткен.
Бо хүнде кожууннуң демниг чону бодунуң суурунуң, кожуунунуң сайзыралы дээш кызымаккай ажыл-ижи-биле республиканың хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип чоруур деп, ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Товарищтайовичиниң чугаалап турарынга катчып, бо байырлалдарны бедик хей-аът көдүрлүүшкүннүг демдеглеп турар бис.
Ынчангаш республиканың бүгү чонунга, Тес-Хем кожууннуң ажылчы чонунга Тываның Баштыңының мурнундан болгаш Тыва Парламентиниң мурнундан изиг байырывыс чедирип, аас-кежикти, чедиишкиннерни күзеп турар улус-тур бис – деп, Каң-оол Даваа чугаалаан.
Кызыл кожааны байырлыг байдалга кескеш, кожууннуң девискээринче моорлап келген бүгү удуртукчуларга куранчылар ак кадактарын кедирип, аас-кежикти, ажыл-херээ чогунгур болурун күзээн.
Ол хүн куранчыларны углап-баштап чоруур кол даргазы, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Буян-Бадыргы орденниң III-кү чадазының кавалери Алдын-кыс Комбу бодунуң хоочун эш-өөрүн эвилелдеп алгаш, келген аалчыларга кончуг байырланчыг байдалды тургускан. Черле ынчаш, куранчылар кожуунунуң болгаш республиканың янзы-бүрү чугула хемчеглеринге кезээде идепкейлиг киржип турарлар. Чижек кылдыр Алдын-кыс Чамзырыновнаның удуртулгазы-биле тургустунган “Куранның энелери” улустуң ыры ансамблин чугаалап болур.
Куранны хоочуннарның үлегерлиг сууру деп адап турар. Эң аныяа-ла 50–60 харлыг улус чурттап турар арбанда бо хүнде 35 өрегеде 70 кижи чурттакчылыг. Оларның аразында эң улуг назылыг хоочун, көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады, Тываның көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызынга чедир ажылдап чораан 84 харлыг Борбак-оол Балчырович Балчир.
Ында бода малдың саны 320, 300 ажыг шээр мал болгаш хаван, дагаа, касты тудуп, өстүрүп турар. Ол ышкаш 11 гектар черде картофельди тарып турар. Боттарының шаанче сүт, эът, дүк, ногаа аймаа болгаш тайга-таңды кежии– тоорук, мөөгү, кат-чимисти болбаазырадып, ажыглалга киирип турар.
Ол хүн хөй аалчыларны уткуп хүлээп тура, стол долдур делгеп алган чеминиң аразында чаңгыс-даа садыг чеми салбаан. Шуптузу боттарының холу-биле кылган чеми-биле чонун хүндүлеп эрттирген. Ында безин куранчылар үлегерин көргүскен.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №71 2023 чылдың сентябрь 20
