Шак-ла мындыг аттыг чүүлүмнү партия үезинде Мөңгүн-Тайга кожууннуң партия райкомунуң штаттан дашкаар херээженнер даргазы тургаш, кожууннуң бүгү херээжен чонунуң хуралын эрттиргеш, арагалаар, ажы-төлүнче кичээнгей салбас ие кижилерни сайгарып, хемчег ап тургаш, ол хуралдың шиитпирин солунга бижип-даа турган мен.
Ол үеде кижилер хемчег алдыргаш, өске улустуң чагыг-сүмезин дыңнааш, дыка эки чазыгып, ажыл-агыйже хаара туттунар турган.
Амгы үениң херээжен чонунуң аксының кежии улуг, канчаар-даа амыдырап-чурттаарынга күрүне деткимчези хөй: социал керээ, уруг бүрүзүнге берип турар күрүнениң төлевирлери дээш чүнү чок дээр!
Ооң кырындан күрүне, Чазак, Дээди Хуралдың депутаттары, кожуун бүрүзүнге эки, чараш хемчеглерни эрттирип, ылаңгыя Дээди Хуралдың талазындан социал айтырыглар – ие-чаш камгалалының талазы-биле айтырыгларны удаа-дараа кайы хире чугаалажып келди. Ол ышкаш бистиң хүндүлүг Чазак Даргазының өөнүң ишти Айлаана Чечей-ооловна Ховалыгның зона аайы-биле эрттирип турар «Найыралдың одаа» деп культурлуг, бүгү талазы-биле уткалыг хемчеглери дыка солун дээштиг-дир. Эки чүве кылырга, ону тооп-ожаап көрбес, анаа-ла ындыг чүве кылдыр эрттирип каар чоруктуң уржуундан багай чүүлдер болуп турар.
Бир эвес багай чүве болур болза, ол дораан Тывага тарай бээр азы дораан бир шилди апкаш, ону ижип бөлүгленчип эгелээр таварылгаларны соксатканы дээре. Мооң мурнунда бистиң тыва чоннуң иштинге ниитизи-биле партия-совет үезинде, ооң соонда-даа херээженнер шимчээшкини эки турган. Ол талазы-биле ажылды идепкейлиг шимчедип турган Долчун Лопсановна, Ирина Шекпер-ооловна, Раиса Борисовнаның үелеринде черле дыка-ла эки турган. Олар бүгү кожууннар-биле ажылдап турганнар. Херээженнер шимчээшкининге башкылар дыка улуг рольду ойнап турган. Ылаңгыя Анай Балчыровна Кара-оол партия үезинден бээр хөй-ниити ажылдарны чон ортузунга чорудуп, херээжен чонга буянны көргүзүп, чагып-сургап келген. Ол 80 хар ажыр уран чүүлдүң аңгы бөлүүн тургузуп, кожууннарга концерт, оюн-тоглаалыг чедип, төөгүнүң чамдык арыннарын ажытканын чон билир. Ам-даа улус сактып чугаалажып чоруур. Мен бодумнуң эрткен оруум-биле бо үени деңнеп көрүп оргаш, кожууннарда, сумуларда херээженнер ажылының хенертен кошкай бергенин кайгап, бичии чаштарның-даа, улуг-даа улустуң орук озал-ондаанга хорап турарын, амыдырал экижээн тудум херээжен чоннуң арагаже кирип турарын, ажы-төлге кичээнгейиниң кудузун эскерип, хомудап олурар кижи-дир мен.
Ам моон сонгаар канчаарыл? Ажы-төлүн приютка дужааптарга, канчаарыл? Бистиң суурда база өске-даа суурларда арагалаар, ажыл кылбас, ажы-төлүн кичээнгейге албас херээженнер бар-дыр. Мындыг улус моон-даа көвүдээр бе? Ам безин бүдүн өг-бүле авазы-даа, ачазы-даа ажыл чок, чүгле уруглар пособиезин төндүр ижип олурар-дыр.
Тайгада дүн-хүн чок мал малдап чоруур малчыннар оларның деңнелинге чедир акша албайн турар, а мындыг кижилер акшаны эңдере ап олурар, ону чүгле арага, пивоже киир октаптар, ажы-төлү приютта боорга, канчаарыл? Кожуун, суму бүрүзүнде улуг шалыңныг социал ажылдакчылар бар-дыр, олар боттарының деңнелинге чедир ажыл чорутпайн турар. Оларның бир кол ажылы – уругларны приютче хавыргаш, элээн үр азырааш, дедир ол-ла арагачы ада-иезинче эккеп бээр, оларга чүү-даа өскерилбээн, харын хостуг арагалап турар. Оортан айыыл-халап үнүп, бичии кижилер хорап турар эвес бе?
Мээң сүмем: ниити Тывага Херээженнер эвилелиниң ажылын шыңгыырадыр, чазак, кожуун деңнелдиг херээженнер ортузунга ажыл чорудар килдистен аңгылап тургусса чүл? Ынчаптар болза, херээженнер аңгы ажылдай бээр, Чазак, кожуун даргаларының ажылы чиигээр. Чаш уруг-дарыг хорап турар черлерниң удуртукчуларын ажылдан хостаарынга чедир хемчеглерни алза чүл?
Ынчангаш төлүн доңуруп каан иеге хамаарылгалыг шүлүүм киирдим:
КУСКУН КАРА-ДАА БОЛ, ТӨЛҮНГЕ ЫНАК
Арагага ажы-төлүн орнап чоруур,
Арын-нүүр чок ада-ие кымнарыл ол?
Коккаарактар төрүп алган төлү дээштиң,
Кокпазындан ырадыр чер барбас болгай.
Кара кускун канчаарга-даа төлге ынак.
Төлүн октаан хектиң оглун азырап каар.
Кулугурну, төлүн кагган херээженни
Кускунга-даа дөмейлээри болдунмас-тыр!
Ажы-төлүн аартыктаар, ижер кижи,
Аза сен бе? Четкер сен бе? Азы кым сен?
Азарганчыг бичии оолдуң кээргенчиин,
Авазының хайы-биле доңуп калыр.
Кандыг кончуг кээргел чок ие боор деп,
Кара баарым ажып келгеш, дүне када
Харлыгып каап, "Хайыраан-на бичии оолду!
Хайлыг кара аваны!" — деп химирендим.
Хөгжүп орар Тывавыстың сузун баскан,
Хөй-ле ындыг арагачы иелерге,
Хөйнүң, чоннуң күжүн мөөңнээр, хемчээн алыр,
Күштүг, шыңгыы хоойлудан үндүрзе чүл?
/ Өшкү-Саар ООРЖАК,
Тываның күш-ажылының маадыры.
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4