Кышкы кежээ дүжери саадаар эвес. Шонуу соок хүн чавызадыр олура берген соонда, саат чокка имир дүжер. Арыг оймактарында кыштаан аалдар кежээ ажылдарын ол имир кадында доозуп чадап тургаш-ла, караңгыга туттура бээр. Имирниң караңгылааны-биле кады дыңзып орар соокка кежээки чымыштың ыыт-даажы өткүт, ырадыр чаңгыланып турар. Хирээ хыылаажы, балды даажы, чарган ыяш шаккылааны хамаанчок, кыштаглар чанының кокпаларында кылашташкан мал-маган дуюунуң кыжыраары безин кожа аалдар аразынга тарап, кым чүнү кылып, четтигип турары билдингир. Мал-маган кажаалаттынган соонда, кожа аалдар аразынга дааш дыңналбастап, шыпшың апаар. Ынчан аал улузу өглеринге чыглып, суугузунуң хоолайын кооладыр одун ужудуп, улуг пажын тип, кылын хевин ужулгулап, эрткен хүннүң иш-чымыжын түңнеп, кады өглерниң, кожа аалдарның амыдыралында кандыг болуушкуннар болгулаанын, кожуун-сумудан кандыг солун медээ келгенин чугаалажы бергилээр. Сонуурганчыг чаа медээ билдинген болза, ону дыңнаан кижиниң өөнге чоок өглер улузу чыглып-даа кээр.
Кончуг соок болгаш, чагган хары хараганнарны чыттыр баскан бир-ле кыштың узун кежээлерин утпас мен. Ынчан мен ийиги класска өөренип, Хемчик арыындан үндүр, Тээли суурже киир, аал биле школа аразы дөрт километрден ара чок черге ийи дугаар чылын маңнап турганым ол чүве. Хемчик хемниң ийиги адырының ээтпээниң хойнунда, арыг оймаанда, чайын суглуг чыдар чоогажыгаш аразын аңгылаан ийи эдек. Чоогажыгаштан аткаар өдекте бистиң, авам, ачамның болгаш кырган-авамның кыштаа ол чүве. Ишкээрги өдек болза авамның акылары Матпаа, Чанзаң даайларымның кыштаа. Олар-биле кады ийи дугаар даайым Чанзаңның чуржузу Седен акыйның өө база турган.
Бир-ле хүн ийи даайым Седен биле ачамны база эвилелдеп алгаш, чаа тутканы инек кажаазының иштинге дөжээри-биле хем адырының ындында кагдынган эрги кыштаг орнундан кургаг өдек барбалап, чүктеп дажыглааннар. Мен оларны эдерип, долу өдектиг барбаларны олура чүктеп алган ашактарны тургузу идип, дузалажып чоруп турган мен. Ол кадында Чанзаң даайым тоол ному садып алганын бистерге сөглеп, кежээ кыйгырып номчуурун меңээ дагзып каан. Эки номчуур болзумза, шаңнаарын-даа аазаан. Ажыл доозулган соонда, даайым мени өөнче кыйгыргаш, угулзалап хээлээн каасталгалыг кылын ном көргүстү. Номнуң «Тыва тоолдар» деп адын ыыткыр кылдыр номчуй каапкаш, даайымның арнынче магадай берген көрүп тур мен.
Даайым бир-ле тоолдуң эгезин тып алгаш:
— Кыйгырып бадырам, оол — дивишаан, ажып алган номун менче сунду.
Ажык арынның бажында бирги үжүүн улгаттыр угулзалап чураан тоолдуң адын «Артаа-Седи, Авыгаа-Седи» дээн болду. Тоолдуң ол адындан эгелээш, эге кезээн элээн номчуп бадырарымга, даайым тургаш:
— Чаа, болзун. Ажырбас-тыр сен. Ынчаш кежээ дең чырыынга улуска ыдып бээр сен. Ам ап алгаш, кезек ашкылап көрүп ал — дидир.
Өөрээнимден номну шымдай-ла колдуктапкаш, авамның чанынга билинмес чыгыы маңнап келгеш, ону кежээ шуптувус даайым сугга барып номчуурувусту сөглей тыртып кааш, кежээки имир дүшкүжеге тоолдарны аралай көргүлеп, аштанып-чемненирин безин уткан мен.
Инектерни кажаалап каапканывыс соонда, тоолдар номун колдуктап алгаш, авам биле дуңмам Каң-оолду эдертипкеш, даайым сугга чеде бердим. Ачавыс ийи бичии дуңмаларывыс-биле өгге артып калган. Даайым сугда улус чыглы берген болган: ийи даайым, ийи күүйүм, Седен акый, кадайы Айдыс угбай, Таня деп кыс уруу, Шыдыраа, Бадыраа деп оолдары. Оонак кижилерниң улуу-ла мен болдум. Даайым сугнуң дөрт харлыг Бора-кызы орун кырында. Күүйүм улуг пажын тип, хөнекте шайын улуг улус баарынче чоокшуладып, аяк-шынаан үлей сунуп олур. Даайым баарында улуг деспиде хырбачаны чидиг балдызы-биле чона шапкылап алгаш, доорап-доорап, хайнып турган пашче ура каап олур.
Мени дөр бажынче чалап, керосинниг деңни кырында бедиктеди тургускан аптара баарынга саадаптылар. Хой кежи негей тонум хөрээн хосталдыр өөгүм болгаш курум чежип каапкаш, маспактаны аарак, аптарага ооргам чөлендир олуруптум. Номнуң допчузун ашкаш, тоолдарның аттарын номчугулап бердим. Бир аяк изиг шай аартап орарым кадында даайларым «Каңгывай-Мерген», «Танаа-Херел», «Тоң-Аралчын хаан» деп тоолдарны кончуг солун дээрзин демдегледилер, өгнүң ишти күүйүм биле авам «Бокту-Кириш, Бора-Шээлейниң» онзагай сонуурганчыын дыңнаттылар. Ынчалза-даа «Каңгывай-Мергенни» номчуп бадырар дугайында ниити шиитпир үнген.
Сааладып бадырар хире эвес-даа болза, номчуурум шору, оожум-даа болза, чаңгыс домактап улаштыр номчуур турган мен. «Каңгывай-Мергенни» шаам-биле номчуп бадырып-ла олур мен. Улус шупту ыыт чок барып, мени дыңнаан — күүйүмнүң сава-саңгазы-ла ында-хаая дагжагылаар. Арбай каржаңы-биле чемнээн быдаа чедир хайнып, эстингиже номчуп кээримге, күүйүм часпар чарлааш, улусту чемгерип эгелээн. Улуг хува ишти быдааны тускай кудуп, меңээ сунган. Ол-ла дөр бажынга дер-бузум буруладыр чемненип алганым соонда, улус тоолдуң уланчызын манай берген. Оон улаштыр элээн үр номчуп бадырганым соонда, бичии уруглар удугулап эгелээн. Мен база эзегилей каап номчуп орар апарганымны эскерген боор, «ам соксап каалыңар» деп даайым саналдаан.
Тарап турувуста даайым:
— Даарта дыштанып ал, соңгузу хүн база ыдар сен — деп, дараазында чыышты чарлап каан.
Ынчандыр-ла ийи-үш хонгулааш-ла, даайым сугга чыглып, тоолдап кыштаан бис. Ачам биле авам ээлчежип, улуг даайым Матпаа эвээш келгилээр турган. Чамдыкта аалдың улуг оолдары акым Хуралбай биле Чанзаң даайымның оглу Сүге акый база келгилээр. Дуңмаңарны дыштандырыңар дээш, оларга номну номчударга, кезек номчуп чоруй, ынавайн баарлар. Бир-ле кылыр чүвелиг, баар черлиг апаргылаар чүве ийин. А мээң номчуурум улам хөнүп бар чыдар, харын-даа тоолдарның хөй катаптаашкынныг черлеринге аян тудуп ыткылаар-даа мен. Ынчан даайым: «Охаай! Ол болбазыкпе!» — деп каап, амырап мактагылаар-даа болгай.
Соок кыш төнгүжеге ийи аалдың улузунуң сонуургаан тоолдарын номчуп каапкан бис. Даайым мени, шынап-ла, шаңнаан-даа: хола толунда оя бастырып каан улуг беш адыр сылдыстыг калбак шериг кур белекке берген чүве ийин. Хола толду хүл-биле кылайты дүрбүп алырга, чайынналыр чүве-ле болгай!
Салчак Содунам.