8 хар ашкыжемче кырган-авам мени азырап, өстүрүп каан. Ачамның авазын Дежитмаа Иргит дээр, ачам ооң чаңгыс оглу. Кырган-авам аажок эрес, кашпагай кижи. Аалда бүгү-ле ажылды чааскаан кылыр. Кырган-ачам Мачык-Чымба Кыргыс ол шагда Эрзинниң хүрээзиниң ламазы турган, эреге шуудуп хүнзээр кижи.
Кырган-авамның мал-маганы хөй. Хоюн кадарып чоруурда, мени эдертип алыр, сөөлзүреди хойларны бодум чааскаан кадарып-даа чордум. Эң берге үе – хой оолдаашкыны. Чаш анай, хураганнарны эдээмге, ооргамда хапка чүктеп алгаш, аалга эккээр мен. Кадатка-даа чорааш, черле хол куруг турбас мен. Хой оъттап турар аразында, хөлегелиг черге олуруп алгаш, кырган-авамның хойладып бергени хураган кежин ууштап, эде-хере тыртып, чымчадыр эттеп каар мен. Кургап каан хараганнар чүктеп алгаш, аалче чанар мен.
Мал-магандан аңгыда, өгнүң ажылынга база кырган-авамның дузалакчызы мен. Кыжын бичии суглар доңуп каарга, дагже үнүп, барба долдур арыг харны сөөртүп эккеп каар мен — аъш-чем хайындырар суувус ол болур. А час дүжүп кээрге, дошту соктап тургаш, шанакка бичиилеп дажып алыр турдум.
Чайын сүттен янзы-бүрү чемни кылып, кышка белеткенир бис: баскан быштак, ээжегей, курут, тарак, хойтпак, өреме, чөкпек, саржаг, ааржы дээш-ле. Арбай далганын сүттүг шайга чөкпек, саржаг-биле холуп чиирге кайы хире чаагай ийик! Кежээ, даштын хамык ажылды доозупканывыс соонда, улуг борбак шой пажывысты тиккеш, кырган-авам хой эъди-биле үскен далганныг мүн хайындырар. Сүттүг шайывыс аартап ижип алгаш, мен-даа энчек баарынга чылыг алгы шуглаамга удуп чыдыптар мен.
Хүн үнер бетинде кырган-авам инектерин савазын долдур саггаш, аалдан ырак эвес арыгже сүрүптер. Ынчан кат-чимис чыып, балык-байлаң тудуп турар улус-даа көрбээн мен. Бистиң черниң улузу балыкты «суг курту» дээр турду. Кыжын кедер негей тон база кадыг-идик, бөрт, хол-хавы дээш чылыг хептерни боттарывыс-ла даарап ап турар болгай бис.
Чылдың 4 эргилдезинде мал-маганга эки оъттуг черлер көрүп, көжүп-дүжүп чоруур көшкүн амыдыралывыс шагдан бээр чаңчыл апарган болгай. Кожа-хелбээ чурттап чоруур база хөй мал-маганныг аалдар бистен ырак эвес турган. Өөвүске кожалардан улуг кижи кээрге, «улуг улус чугаазы дыңнавас», «улуг кижи мурну-биле эртип болбас» деп, кырган-авам меңээ чагып чугаалап чораан. Кырган-авам келген кижи-биле чугаалажып орар аразында, даштын ажылымны кылып каап-ла, халып турар мен. Кырган-авам анаа-ла олурары чок кижи, бир-ле ажылды кылып турар: чүң ээрип, алгы-кеш эттеп, кадыг идикке улдуң сырып дээш, чүнү кылбас деп, аалда херээжен кижи.
Чурттап өскен черлеримни, доругуп-дадыккан чылдарымны, кылып чораан ажыл-үүлемни база кырган-авамны бо-ла сактып, бодап чоруур-дур мен. Бөгүн мен 89 харны уткуп, кырган-авамның овур-хевири сагыш-сеткилимде чырык сактыышкыннарны оттуруп чоруурунга мөгейип, чалбарыыр-дыр мен.
ӨСКЕ ДЕЛЕГЕЙ
Сес хар ажып чорааш, «хоорай» деп чүвени көрдүм: хөй-ле кижилер, машиналар, бажыңнар, самолет көрүп көрбээн бичии кижи меңээ кедергей-ле солун болган. Көрүп көрбээним дириг амытаннар: хаван, дагаалар, моортай, кастар көргеш, олардан коргуп дезер турдум. Хоорай улузунуң чиир чеминге шуут таарышпас кижи болдум: щи, рассольник, борщ, ногаа аймаа картошка, помидор, огурец, капуста-биле кылып каан чемни билбезимден-не чип шыдавас турдум. Чоорту чаңчыгып эгелээн мен – чаа чүүлге, чаа амыдыралга өөренип эгелээним ол.
ЭРТЕМ БИЛЕ АЖЫЛ — АДЫРЫЛБАС ТӨРЕЛ
Авамның Шагаан-Арыгда бир дарга эжи Таргиңмаа Оюн авамче телеграмма чоруткан болган, аңаа барып чурттаарын саналдап. Шагаан-Арыгның школазының 1-ги классчы өөреникчизи апарган мен. Өөрүм-биле таныжып, чугаалажып, ойнап чорааш, тыва дылды багайтыр өөренип алган мен. Ол чылдар дайын соондагы чылдар турган болгаш, амыдырал ынчан дыка берге турган: аъш-чем чедишпес, хлебти чүгле тускай карточка-биле алыр. Ону садып алырда, даң бажында, 5 шактан эгелеп, оочурлаар. А садыг чүгле дүъште 1 шакта ажытты- нар – бир кижиге чүгле 200 грамм хлеб онаажыр.
Чедиги класска ачамның очулдуруп кааны «Физика» ному-биле өөренип турган мен. Ачавыс Максим Иргитович Лагбужап 1934 чылда КУТВ дооскан очулдурукчу мергежилдиг кижи. Ол 1942 чылда Кызылдың 2 дугаар школазынга баштайгы очулдурукчу башкы болган. Тыва, орус, моол дылдарны тулган эки билир болгаш, янзы-бүрү өөредилге номнары, аңгы-аңгы адырларның специалистеринге методиктиг сүмелер дээш-ле очулдуруп ажылдааны дыка хөй. Москвага өөренип турган чылдарында ол «Пионерская правда» солунга ажылдап, уран-чечен «Повесть о настоящем человеке» деп совет кинофильмни база очулдурган. Бо кино амгы-даа үеде телеканалдарга бо-ла үнүп турарын чонувус көрген боор.
Ававыс, Надежда Данчий-ооловна Анчымаа база аныяандан-на хамык чаа чүүлдерни сеткилинден сонуургап чораан бодунуң үезиниң бурунгаар көрүштүг кижизи. Тускай мергежили чок-даа бол, авам бодунуң улуг күзели, туруш-соруу болгаш өөрениичелиниң аайы-биле хол-биле парлаар машинага өөренип ап, орус-тыва дылдарга частырыг чокка парлаттынар турган. Ону барымдаалааш, Тываның Чазаа, Тока дарга янзы-бүрү доктаал-саавырларны парлаары-биле авамны ажылдадып турган үелери база бар. Ажы-төлү бисти бут кырынга тургускаш, өөредип, эртем-билиглиг кижилер болзун дээш бодунуң кызымаккайын, күзел-соруктуун уруглары биске дамчыдып чорааны ол-дур ийин.
МЭЭҢ ТӨӨГҮМ БОЛГАШ ЧОРГААРАЛЫМ
Мен 1954 чылда 7-ги классты дооскаш, улаштыр Кызылдың башкы училищезинге өөренгеш, 1958 чылда эге класстар башкызы мергежилдиг доостум. Ажылчын намдарым эге баштай «Сылдысчыгаш» деп чаштарга солундан эгелээн. Солун кезек када хагдынып турар үезинде, Радиокомитет черинге диктор болуп ажылдадым-даа, аажок солун ажыл болду! Мээң сонуургалымны, харыысалгамны, үнүм биле чугаамның аян-хөөнүн база билдилиг бооп турарымны даргалар деткип турганнар. Ынчалза-даа өөренип чедип алган башкы мергежилим чая тырта берген: республиканың школаларынга 43 чыл дургузунда эге класстар башкызы болуп ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үндүм.
Ие кижиниң чоргааралы, аксының кежии – ажы-төлү. Оглумнуң адазы Олег Лопсанович Отук-оол 50 чылдардан иштики херектер шугумунга ажылдап чораан офицер. Оглум бүдүжү ачазы ышкаш, топтуг-томаанныг, дузааргак болгаш биче сеткилдиг. Ол ачазының изин баскан, амгы үеде Сергей Олегович — курлавырда офицер, кенним Елена Халарбаевна иелээ ачы оолдуг – Шолбан келир үеде юрист эртемниг болур.
Мээң үш оол, ийи кыс дуңмаларым эртем-билигни чедип алгаш, боттарының салгалдарын база төлептиг кижилер кылдыр өстүрүп алдылар. Эртемнерни чедип алгаш, ажыл-агыйында шаңнал-макталдыг, ачы-хавыяалыг, хүндүткелдиг база өг-бүлелери онза, амыр-тайбың чурттап чоруурунга эне меңээ чүден артык чоргаарал. Эргим ынак Дежитмаа Иргит кырган-авамның алдыгы салгалы мандып өзүп келген. Салгалывыс ам-даа уламчылаар.
Россияның Президентизи бо чылды Өг-бүле чылы, Тывавыска Кадыкшыл чылы кылдыр чарлааны-биле бүгү тыва омак чонумга кадыкшылды, ынакшылды болгаш ажыктыг, эки чүүлдерни сайзырадып, тайбың чуртталга дээш бурунгаар базымыңарга доктар-моондак чок болурун күзедим. Чорууңар чогуп, үүлеңер бүдүп-ле турзун, ажы-төлүм!
Тамара ОТУК-ООЛ, хоочун башкы.
“Шын” №15 2024 чылдың февраль 28
