Кыштың хыраазы

Тывага 2022–2023 чылдарның кыжының агаар-бойдузу кадыг-берге болганындан мал кыштаглаашкыны дыка нарын эрткен. Эң ылаңгыя чурттакчы чоннуң хууда мал-маганы элээн хораан. Ону барымдаалап көргеш, республиканың удуртулгазы мал чеминиң белеткелинче улуг кичээнгейни салып, шыңгыы организастыг ажылды чорудуп, ону ажыл-агыйларга саң-хөө болгаш машина-техника дузазы-биле быжыглаан. Тываның Көдээ ажыл-агый яамызының медеглээни-биле алырга, 2023–2024 чылдарның мал кыштаглаашкынынче республика ниитизи-биле багай эвес белеткелдиг кирген.

Бир эвес мал чемин чүү хире курлавырлаанын көөр болза, 276,9 муң тонна сигенни белеткеп ап шыдаан. Эрткен 2022 чылда 259 914 тонна мал чемин көдээниң ажыл-ишчилери белеткеп алган турган. Республиканың мал чеминиң курлавырында 2 008,0 тонна, кожууннарның курлавырында 1 415,0 тонна сиген бары Көдээ ажыл-агый яамызының медээлеринде айыттынган.

Эрткен чайын Тываның девискээринге оът-сигенниң үнгени багай эвес болган. Чижээлээрге, Сүт-Хөл кожууннуң сиген шөлдеринге дүжүткүрү 1 гадан 19–20 центнер. Ынчангаш 30 муң тоннадан хөй сигенни мал чеминге белеткеп ап, планын 156 хууга күүсеткен. Кызыл кожууннуң девискээринде шөлдерге база эрткен чайын оът-сиген эки үнген – 1 гадан ортумаа-биле 20 центнер. Бо кожууннуң көдээ ишчилери мал чеми белеткээр планын 120 хууга ажыр күүсеткеш, 28 муң тонна сигенни курлавырлап алган. Таңды кожуун мал чеми белеткээр планын – 135, Каа-Хем кожуун – 115 хууга ажыр күүсеткен. Барыын-Хемчик, Өвүр болгаш Тере-Хөл кожууннар база мал чеминиң быжыг курлавырын тургузуп шыдааннар. Бии-Хем, Каа-Хем, Таңдыда база сиген эки үнген болгаш, бо кожууннарның ажыл-агыйлары база мал чеминиң четчир чем-суурун тургузуп шыдааннар.

Бир эвес бо кыштың агаар-бойдузу чылыг-чымчак болур болза, республикага мал кыштаглаашкыны эки эртериниң идегели бар деп чугаалап болур. Ынчалза-даа кыштың агаар-бойдузу нарын, хар кылын дүжүп болурунуң сезинчиг им-демдектери ноябрь айда-ла көстүп келген. Чижээлээрге, Мөңгүн-Тайга кожууннуң девискээринге элээн кылын өл хар чаггаш, электри шугумнарының чамдык участоктарының демир удазыннары үстүп, чырык-биле хандырылга түр када соксаан. Хөйнү көрген, көдүрбээн хөнээ чок хоочуннарның хайгааралдары-биле алырга, башкы хар барык-ла он хире хонук эрте дүшкен. Ноябрь айның баштайгы хүннеринде хар шынааларже киир чаггаш, ооң кылыны майык ажа берген. Бии-Хем, Кызыл, Улуг-Хем дээш чамдык кожууннарның девискээринге ноябрь 2–3 хүннериниң дүнезинде элээн күштүг хат база хадаан. Хар эрте чаап, агаар чылыыр, хар хүндүс эрип, дүне доңуп, эртен-кежээ доңаттаар болза, одарларның оът-сигени чугаладыр доңуп, малдың оъттаарын бергедедип, даван-даяа доңатка балыгланырга, деңгели кошкаар. 1989–1990 чылдарда Эрзин-Теске ноябрь айда хар эрте кылыннадыр чаггаш, агаар хүндүс чылып, дүне сооган уржуунда доңат дүжүп, шээр малдың даван-даяа тастаанын хоочун малчыннар ам-даа утпаан. Тыва улустуң “Кыштың хирези хыраазындан билдинер” деп үлегер домаан чөптүг чүүл-ле бар.

2023–2024 чылдарның кыжында малдың аштап, чудап хораарын болдурбас дээш, республиканың болгаш кожууннарның эрге-чагырга органнары болгаш ажыл-агыйлар боттары база хемчеглерни баш бурунгаар ап чорудуп турар. Мал чемин хөйнү белеткеп алган кожууннардан, олар хамаанчок Хакас Республикадан болгаш Красноярск крайдан сиген-ширбиилди садып, Мөңгүн-Тайга, Эрзин болгаш Тес-Хем кожууннарже сөөртүп чедирип эгелээн. Октябрь айда Эрзин кожуунга 1254,4 тонна, Мөңгүн-Тайгага – 308,5, Тес-Хемге 85 тонна сигенни чедирген. Бо ажыл уламчылап турар.

Ниитизи-биле 3 318 коданда малды кыштагладып турар. Оларның 1925-и хууда мал ажыл-агыйлыг өг-бүлелерниң, 970-ни тараачын-фермер ажыл-агыйларның, 224-ү көдээ бүдүрүлгелерниң, 199-у көдээ бүдүрүлге кооперативтериниң. Республиканың көдээ ажыл-агыйының ажык медээлери-биле алырга, 3 318 кыштагның 2 муң ажыг хирези суг-биле хандыртынган: 634 кыштагда кудуктар бар, 1 549 кыштаг кыжын суу доңмас хемчигештер чоогунда.

Мал-маганның кыштаглаашкыны эки эртери кожууннарда зооветеринарлыг албан черлериниң ажылындан база дыка хамааржыр. Ол дээрге аараан малды эмнээринге херек эм-таңның курлавырын тургузар, халдавырлыг аарыгларга удур хемчеглерни баш бурунгаар чорудары дээш оон-даа өске. Чижээлээрге, Барыын-Хемчикте Ак сумунуң девискээринде малчыннарның бода малдарынга ящур аарыгга удур тарыышкынны чорутканын кожуун чагыргазы дыңнаткан.
Чүгле мал чеминиң четчир курлавырын тургузар эвес, а кыштаглаашкынга бүгү талалыг шыңгыы белеткел – малды хүр кыштадырының магадылалы боор.

Ш. ЛОПСАН.
“Шын” № 85 2023 чылдың ноябрь 8