Амгы үеде Тывавыстың школаларында доозукчуларның шылгалдалары чоруп турар. Олар школаны доозупкаш, тускай ортумак азы дээди ѳѳредилге черлеринче кирип алырлар. «Таңды-Уула» чечен чогаал каттыжыышкынынга Л.Д. Салчак дээрзи кыска чогаалын чоруткан. Ону барымдаалап, Кара-кыстың сургуул чылдарының дугайында материалды силерге бараалгадып олурарым бо. Ада-иелерге, школачыларга болгаш студентилерге үлегер-чижек-даа болур чадавас.
Кара-кыстың ада-иези бѳдүүн малчыннар. Бичии уруг доругуп, беш харлыг апаргаш, ада-иезиниң берге мал ажылын болганчок хайгаараар апарган. Оларның кызымаккайын, үлегер-чижээн дѳзеп, ажыл-ишке хандыгып эгелээн. Бодунуң туразы-биле ѳшкү-хойну саап, анайларын кадарып ажаап турарын кѳргеш, ада-иези уруун чаптап-даа турарлар. Кара-кыс бирги классче ѳѳренип кирерге, ада-иези ооң соондан суурга кѳжүп чедип келгеннер. Авазы совхозка аңгы-аңгы ажылдарга, ачазы Красноярск хоорайның Кѳдээ ажыл-агый техникумун агроном мергежилдиг дооскан болгаш, хову бригадазының биче агроному болуп ажылдай берген. Бажыңынга авазы уруу-биле артып каар, чүге дизе ачазының кол нуруузунда чайы чок болур, бригадазынга орайга чедир ажылдаар, чамдыкта неделя иштинде чанмайн баар. Ол дээрге тараа-быдаа, сиген-ширбиил үелери.
Кара-кыс школачы чылдарында-ла ада-иезиниң кайы хире чай чогун билир, ынчангаш ажылга кежээ болуп ѳзүп келген, ѳѳредилгезинге база кызымаан кѳргүзе берген. Башкыларының берген онаалгаларын бажыңынга боду кылып, номчуттунуп алгаш, клазынга онаалгаларын башкыларынга харыылап бээр. Шак ынчалдыр-ла школага чүгле “5” демдектерни ап эгелээн. Ѳѳренип каапкаш, Кара-кыс бажың ажылын кылып, авазынга бо-ла дузалажы бээр. Ооң соонда башкыларының берген онаалгаларын кылыр, үргүлчү номчуттунар. Шоолуг дашкаар ойнавас, ѳѳредилгезинге белеткенир дээш, чай чок боор. Чамдыкта авазы уруун кѳргеш: “Бичии агаарлап, эш-ѳѳрүң-биле ойнавас сен, уруум?” – деп, чектей-даа бээр. Ѳѳредилгезинден аңгыда, Кара-кыс школаның хѳй-ниити ажылынга идепкейлиг киржир. Ада-иелер хуралынга башкызы уругну авазынга мактап чугаалап-даа турар. Башкызы уругну канчаар кижизидип, хайгаарап турарын-даа сонуургап айтырарга, авазы тургаш:
– Ажыы-биле чугаалаарга, уруувустуң ѳѳредилгезинче шоолуг кичээңгей салбас-тыр бис, ажылдаар дээш кайывыстың-даа чайывыс чок болур. Бодум совхозта инек саап ажылдап турар. Эртен эрте 06.00 шакта ажылдап чоруур, кежээ орайтай бергенде чанып кээр-дир мен. Саанчылар суббота, улуг-хүн дивес ажылдаар. Ѳѳм ээзи база хову бригадазында ажылдап турар кижи. Чамдыкта неделя иштинде чанмайн баар. Уруувус улуг угбазының чанынга артып калыр. Бичиизинден-не ажыл-ишке кызымак ѳзүп келген болгаш, боду-ла ѳѳредилгезинге туралыы аттыг. Бис чүгле хүн дептерин кѳѳрүвүске-ле, “5” деп демдектер кѳстүр боорга, мактап, ѳѳрүүрден ѳске чүвевис чок– деп, авазы башкызынга чугаалаар.
Кара-кыс шак ынчалдыр-ла школазын алдын медаль-биле дооскан. Амыдыралга болганчок-ла чамдык адааргак улус турар.
– Малчын кижиниң уруу канчап алдын медаль-биле школаны доозар чүвел? Ада-иези башкылар-биле чугаалажып алган боор – деп-даа турганнар болган.
Кара-кыс ам Россияның шиидилге академиязынче кирип алган. Сентябрь ай чоокшулап кээрге, ачазы уруун соңгаар ѳѳредип чорудары-биле Кызыл хоорайже бир чиик машинага олуртупкаш, чорудупкан. Чиик машинаның ээзи оглун база Кара-кысты соңгаар ѳѳренири-биле олуртуп алгаш чорупкан. Машина ээзиниң оглу база Кара-кыс-биле чаңгыс академияга ѳѳренир болган. Шак ынчалдыр-ла Кара-кыс биле Кара-оолдуң салым-хуузу эгелээн. Орук дургаар 2 хондур машинага чорааш, бот-боттарынга тааржы берип, чоокшулажы бергеннер. Чаа школа доосканнарның баштайгы кем чок ынакшылы тѳрээн чуртунуң, Саян дагларының чараш чурумалдыг бойдузунга ынчаар одунган. Кара-кыс Саян дагларын ажып чыткаш, ачазының аныяк үелеринде ырлап чораан ырызын бадырган:
Саян ашкан автобуска
Салымымны тыптым.
Хѳнү сынныг дыттар, пѳштер,
Хѳглүг үдеп турду...
Ѳѳренир хоорайынга чедип келгеш, бир бажың хөлезилеп алгаш, өөренмишаан, кады чурттай бергеннер. Кара-кыс база эки ѳѳренип, башкыларының хүндүткелин чедип алган. Кара-кыс биле Кара-оолдуң ѳѳредилгезиниң беш чылы караш кылдыр эрте берген. Уруг шылгалда үезинде айтырыгларының кырынга «Ом таре, ту таре түре соха» деп таринаны бижип алгаш, номчуп турган. Ооң ачызында бооп чадавас, академиязын чедиишкинниг доозуп, ону кызыл диплом-биле дооскан беш сургуулдуң аразындан чаңгыс тыва уруг болган. Шак ынчалдыр ол школаны анаа эвес алдын медаль-биле доосканын бадыткаан. Кара-оол база академиязын эки доозуп алган. Аныяк өг-бүле чаптанчыг оолдуң ада-иези болганнар.
Кара-кыстың беш чыл иштинде ѳѳренип чораан конспектилерлиг кыдырааштары, номнары 2 шоодай болган. Оларын тѳрээн Тывазынга келгеш, бажыңынга эккелген. Ол чүнү кѳргүзүп турарыл дээрге, ѳѳредилгезинге кызымаан кѳргүзүп турары ол.
Сураглыг педагог Константин Ушинскийниң «Кижизидилгени чон боду тургузуп, сайзырадып келген болгаш салгалдар аразында харылзааларны ол тудуштуруп турар» деп чугаазы-биле кончуг шын. «Кижи болуру — чажындан, аът болуру — кулунундан» деп, тыва улустуң үлегер домаа база кончуг шын.
Л.Д. САЛЧАК.
"Шын" №43 2023 чылдың июнь 14