Март 19-та И. Ярыгин аттыг спорткомплекске "Бодалымның алдын холу" деп бир дугаар республика чергелиг улуг назылыг база кадыының байдалы кызыгаарлыг арга-шинектиг улустуң хол-биле кылган ажылдарының мөөрейи болуп эрткен. Ону ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының деткимчези-биле "Поддержка" Республиканың социал хандырылга төвү организастап эрттирген.
Мөөрейни чарлапканда, киржир күзелдиг 70 кижи билдириишкин киирген турган. Херек кырында, мөөрей болур хүнде киржикчилерниң саны 85 четкен. Аңаа Өвүр, Бай-Тайга, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Бии-Хем, Каа-Хем, Кызыл кожууннардан болгаш Кызыл хоорайдан бодунуң хар-назынынга-даа, кадыының байдалынга-даа чалынмас ус-шеверлер чыглып, киришкен.
Мөөрейниң эң улуг назылыглары Диизеңмаа Дингилаа (85 харлыг), Сандаймаа Монгуш (87 харлыг) кады төрээн угбашкылар. Олар Өвүр чурттуг, амгы үеде Кызыл хоорайда чурттап турар:
– Аныяавыстан аргыттынып, дааранып чораан болгаш, бо удаада улуг назылыг улус аразынга мөөрей болур дээрге, келгенивис бо. Чогум улуг орулга киирип алыр сорулга-даа чок, чалгаарап, хол куруг олурбас дээш, бичии ойнаарактарны, бөрттер, уктар база өске-даа чүүлдерни шаавыс-биле даарап, аргып, кылып турар бис. Мөөрей кончуг солун, чараш-тыр.
Ачиймаа Таргын. Бо чылын 82 харлаар. Бай-Тайганың Тээлиден келген:
– Уругларым чаш турда, өөм ээзиниң авазы, уругларым кырган-авазының 70 чылдар эгезинде чинчи-шуру дизерде, хендир орнунга сиир ажыглап кылып турганын көрген мен. Ол хевээр бодум база кылып өөренип алгаш, чавагаларны кылып чоруурум бо. Оон аңгыда, буга, деге болгаш черлик аңның эмиин тускай хепке кадыргаш, савалар кылып турар мен. Аңаа кыс кижиниң каасталгаларын сугарынга кончуг эптиг, чиик-даа. Ол ышкаш амгы үеде уттундуруп бар чыдар кыс улустуң база бир эдилели – аадаң. Ону тыва херээженнер курунга астып алыр турган. Ам болза сумка-дыр ийин. Алтайның херээжен чону ам-даа ону ажыглап чоруурун көрген мен. Ооң иштинге уруг-дарыының хинин кезээде ап чоруур улус чораан. Мындыг мөөрейни эрттирип турары кончуг эки-дир деп көрүп тур мен.
Дина Донгак, 25 харлыг. Бии-Хемден келген. Төрүмелинден кадыының байдалының аайы-биле кызыгаарлыг арга-шинектиг-даа болза, кидистен сырып кылган олбуктар, шык тыртпас сандай кырынга чадыглар даарап турар:
– Авам-биле кады ажылдап турар бис. Авамны Чайнаа Донгак дээр. Ол даараныр машинага, мен хол-биле даарап турар бис. Чагыглар хөй кээп турар. Орулгалыг ажылдап эгелей берген бис. Авам дөрт чыл бурунгаар бодун ажыл-биле хандыртынар программа-биле күрүне деткимчезин алгаш, дүк-биле ажылдаар хууда ажыл-агыйны ажыдар аргалыг болган. Алгы-кешти база эттеп турар бис.
Мөөрейниң база бир киржикчизи Бай-Тайгадан Байырмаа Сарыг-Хуурак. 21 харлыг. Ол азырандыга өстүрген 7 уруунуң улуу дээрзин Марьяна Хертек чугаалады:
– Уруум үнү чок-даа болза, кончуг уран-шевер кижи. Ортумак класска өөренип тургаш, чавага кылырының дедир шанчып даараар аргазын башкызындан өөренип алгаш, ол олчаан боду мынчаар ажылдап эгелээн. Чавагадан аңгыда, суг-чинчилерден кыс кижиниң каасталгаларын, холга тудар сумкаларын боду чогаадып кылып турар. 2022 чылда социал керээ-биле күрүне деткимчезин алгаш, бо талазы-биле элээн шуудап, орулгалыг ажылдап эгелээн кижи. Мындыг мөөрей, делгелгелерге ооң мурнунда база киржип турган. Уруумнуң ажылдарын улус дыка сонуургаар, чарашсынар чорду.
Темир Монгуш. 47 харлыг:
– Бо бир дугаар мындыг мөөрейде киржип келдим. Бодумнуң алыс чуртум Чөөн-Хемчиктиң Бажың-Алаак суур. Кызылче көжүп келгенден бээр 6 чыл болуп турар мен. Мында бодумнуң кылган ажылдарым – чулар-чүгенни делгеп салганым бо. Малчын өг-бүлеге өскен болгаш, ачам, кырган-ачамның чулар-чүген кылып турганын бичиимден көрүп, кылып өөренип алган мен. Школачы үемде-ле караам көөрү баксыраан. Ындыг-даа болза чулар-чүгенни ам-даа кылып турар мен. Караам көөрү эки турда, чаңгыс кежээ бир чүгенни кылып алыр турдум. Ам далаш чок кылып турар мен.
Мөөрейниң база бир киржикчизи Тываның В. Көк-оол аттыг Национал театрының идик кылыр цегиниң мастери Шолбан Ховалыг Республикада кулаа дыңнавас улустуң ниитилелиниң идепкейжи кежигүнү:
– 2007 чылдан тура Национал театрда идик кылыр мастер болуп ажылдап турар мен. Чүгле тыва национал идиктерден аңгыда, шии бүрүзүнге кандыг идиктер херек болдур, ону даарап, кандыг-даа омак-сөөктүг чоннарның хөмден, брезентиден дээш өске-даа материалдардан идиктерин кылып белеткеп турар мен. Япон чоннуң ыяштан кылган идиктерин-даа кылып турдум, дыка солун.
База бир мөөрей киржикчизи, республикада хомус кылыр ховар дөрт мастерниң бирээзи Бии-Хемниң Өөк суурдан келген 52 харлыг Танаа-Херел Ойдупаа. Ол 35 чыл дургузунда бир чылда-ла үш муң ажыг хомустарны кылып турар.
– Хомусту көк демирден кылып турар мен. Материалды ооң мурунда тып алыры берге турган болза, ам садыгларда сада бергени эптиг. Колдуунда уран чүүл школаларындан болгаш улуска сунар суй белек кылдыр бээр дээн чагыглар кээр. Бир хүнде элээн хөй хомусту кылып болур. Күрүнеден амдыызында деткимче албаан мен. Ол дугайында бодап турар мен. Делегейде эң-не хөй хевирлиг хомус – тыва хомус болуп турар. Мен 13 хевирин кылып турар мен. Тыва кижиниң эң-не бир дугаар чогааткан хомузу – дая-хомус, ооң соонда чарты-хомус дээш өске-даа. А эң сөөлгү хевири – ча-хомус болур. Ону хөйге билдингир, алдарлыг хөөмейжи Алдын-оол Севек чогааткаш, боду ойнап чораан кижи. Мындыг мөөрейлерни эрттирип турары дыка ажыктыг деп санаар-дыр мен. Чүге дээрге улуг назылыг улустарның кылып турар ажылдарын аныяктарга өөредиг кылдыр тайылбырлап көргүзеринге дузалыг. Организакчыларга четтиргеним илередир-дир мен.
Мөөрейниң түңнелинде 10 номинацияга дараазында тиилекчилерни илереткен:
Пордан кылган ажылдар – Долаана Ооржак;
Демирден ажылдар – Танаа-Херел Ойдупаа;
Хол-биле болгаш машина-биле даараан ажыл- дар – Валентина Ондар, Элла Сарыглар;
Бодунуң чогаатканы ойнаар-кызы, чымчак ойнаара- гы – Вера Васильева;
Ыяштан чазаан ажылдар – Херел Ооржак;
Авторнуң суй белээ – Саян Сат;
Кидистен кылыглар – Дина Донгак;
Аргаан ажылдар – Даң-Хаяа Чамыян;
Талдан, хаак будуктарындан болгаш өске-даа материалдардан корзиналар, шкатулкалар кылырынга – Элла Сарыглар болган.
Хөмден кылыглар эвээш болганы-биле тиилекчини илеретпээн.
Номинация бүрүзүнде үшкү черге чедир киржикчилер тус-тузунда шаңнаткан. Ол ышкаш мөөрейге киржип келген кижи бүрүзү хол куруг чанмаан.
Ховар салым-чаяанныгларны мөөңнээн солун мөөрейни чылдың эрттирерин организакчылар планнап турар. Кандыг-даа хемчегге киржикчилер хөй болган тудум, чарыгдалдар база хөй болуру билдингир. Бо мөөрей киржикчилеринден дадывыр тыртпааны-биле, организакчыларга шаңналдар 85 кижиниң холун актап, белеткээри нарын болганын олар чугааладылар. Дараазында чылын деткикчилерни хаара тудуп тургаш, моон-даа эки эрттирер дээн.
/ К. МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
