Тываның найысылалының девискээри Хем-Белдири бойдустан бүдүжүнден-не шала чавыс болгаш, чаъс-чайыктыг чайын Каа-Хем биле Улуг-Хемниң үериниң суунга бо-ла алзы бээр. Маңаа бажың-балгат туттунмаан үеде Хем-Белдириниң девискээри чайын оът-сигени чиңгир ногаан хөлбеңейнип чыдар, чоок-кавыга чурттап чораан тыва араттарның мал-маган чайлагладыр чайлаа. Суг үери араттарга нарын болуушкун эвес, Каа-Хем биле Улуг-Хемниң үер суу Хем-Белдирин шыва алы бээрге, амгы Оюн Күрседи кудумчу шөйлүп баткан дөң кырынче көже бээр турганнар.
Хем-Белдиринге орус тараачыннар турумчуп чурттай бергенде, чаъс-чайыктыг чылдарда Каа-Хем биле Улуг-Хемниң үери тус черниң чурттакчыларының бажың-балгадын хөме ап, улуг когаралды чедирип турган. 1914 чылда Тыва хаанныг Россияның хоргадалының адаанче Урянхай край деп ат-биле кирген, ооң төвү Белоцарск, Тывага совет эрге-чагырга тургустунарга, Кызыл аттыг апарган хоорайны элээн улгаттыр тудуп, ооң чурттакчы чону көвүдээрге, суг үери ылап-ла чидиг айтырыг апарган. Каа-Хем биле Улуг-Хемниң үеринден камгалал ажылдарын тус чер эрге-чагыргазы чорудуп эгелээн. Бии-Хемниң тайгаларындан 1913 чылда белеткээш, Улуг-Хемни куду салдадып бадырып келген 6445 дыт чудуктарның 1300 хирезин 1914 чылда үер суу алгаш бадыра барган. Бо дээрге ол шагда дыка улуг когарал. Белоцарск хоорайны тударынга шаптараазын.
Кызылды үер суу хөме ап турган дугайында чамдык медээлер, фото-чуруктар-даа бар. Фото-чуруктарны тырттырган кижи Владимир Ермолаев.
1936–1937 чылдарның кыжында Тываның девискээринге дыка кылын хар чагган. 1937 чылдың чайында Каа-Хем биле Улуг-Хемниң суу Кызыл хоорайны хөме алырының айыылы тыптып келген. Үер суу хемнерден агып үнүп болур черлерге камгалал чалдарны дарый тудар дугайында доктаалды Тыва Арат Республиканың Сайыттар чөвүлели үндүрген. Камгалал чалдарны тударынче Кызыл хоорайның чурттакчыларын хаара тудар, ол ажылдарны май 8-те эгелээрин чарлаан. 1937 чылды Кызыл хоорайны үерден камгалаар ажылдарның эгези деп санап болур.
Кызыл хоорай улгаттыр туттунган, чурттакчылары көвүдээн тудум, ону үерден камгалаарының айтырыы улам чидигленген. Кызыл хоорайның эрге-чагыргазының тускай комиссиязының 1943 чылдың апрель 22-де үндүрген шиитпиринде “Хоорайның шупту чурттакчыларын үер-биле демиселче мөөңнээн деп санаар. Улуг-Хемниң эриинде бажыңнарның ээлеринге, организацияларның болгаш бүдүрүлгелерниң удуртукчуларынга эт-севин сугдан айыыл чок черлерже апрель 25-ке чедир чайладырын дагзыр. Үерден камгаланырының хемчеглерин апрель 24-ке чедир ажылдап кылгаш, тускай комиссияга киирер. Улуг-Хем биле Каа-Хемниң доштары буступ бадарын дүн-хүн чок хайгааралын организастаар. “Тыватранстың” (амгы пассажирлер АТБ-зиниң чоогу) участогунда камгалал чалды быжыглаарын септелге заводунуң, дааранылга фабриказының болгаш өөредилге комбинадының коллективтеринге дагзыр” деп бижээн.
Шак-ла ындыг доктаал-саавырларны, шиитпирлерни черле чылдың-на эрге-чагырга органнары хүлээп ап, камгалал ажылдарын хоорайның арга-шинээниң шаа-биле чорудуп турган.
Каа-Хем биле Улуг-Хемниң үеринден эң коргунчуг болуушкун 1946 чылда болган. Кем-херек үүлгеткен кижилерниң чамдыызын Кызылдың кара-бажыңының девискээринде ханы оңгарларга суккаш, кырында шаараш демирлерни шоочалап каар турган. Ол чайын үер дүне келген болгаш, оңгарларга хоругдаттырып чыткан херектээннер сугга дүжүп өлгеннер.
Үерден Кызылдың камгалалы экижээн чылдарда безин ооң суу когаралды чедирип турган. Улуг-Хемниң оң талакы эриинге дилги фермазынга кара кештиг дилгилерни муң-муңу-биле азырап өстүрүп, оларның үнелиг, аар өртектиг кештерин садып-сааргаш, хөй орулганы үндүрүп ап турган. 90 чылдарның төнчүзү 2000 чылдарның эгезинде үерге ол ферма хөме алыскаш, кажаа-хораазы, бажың-балгады үрелип, хөй дилгилер өлүп, чамдыызы дезип үнгеш, ол-ла хевээр дилги ажыл-агыйы өөнделевейн барган.
Амгы үеде үерден Кызыл идегелдии-биле камгалаттынган деп болур. Улуг-Хем биле Каа-Хемниң эриин дургаар бедик болгаш быжыг чалды тудуп бадырган. Ынчалза-даа чоннуң “Сугдан камгалал чок” деп үлегер домаа бар болгай.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чуруктарны интернеттен алган
"Шын" №43 2024 чылдың июнь 12
