2025 чылдың ногаан ыяш олуттуг Чылан чылының малчыннар Шагаазын Баян-Колдуң Улуг-Кежиг деп черге Болат Доржуевич, Кара Кыргысовна Серен-Хуурактарның кыштаанга февраль 27-де уткаан.
Бо кыштаг черге Болаттың ада-иези шаандан тура совхозтуң хоюн малдап, күрүнеге көвей малды өстүрүп берип чораан хоочуннар. Оларның беш оглунуң бирээзи Владимир Серен-Хуурак хостуг хүрешке ССРЭ-ниң спорт мастери, амгы үеде Кызыл кожууннуң «Авырга» спорт школазының улуг тренер башкызы. Болаттың ада-иезиниң назы-хары улгадып, кырып кээрге, аныяк өг-бүле дугурушкаш, малчыннап кирипкеннер. Кара Кыргысовна мээң улуг уруумнуң чаңгыс классчызы, ынчангаш бо аныяктарны бичии шаандан тура билир мен. Дыка-ла кежээ, амыдыралчы улус. Серен-Хуурактар ийи чараш даңгынаның, беш мөге оолдарының үлегерлиг ада-иези.
Олар 1994 чылдан тура малчыннап келдилер, малчын стажы 31 чедип турар. Болат оглумнуң чүве чугаалап олурда, аксының чымчак деп чүвезин, кижи дыңнап-ла оруксаазы кээр. Аалга Шагаалап келген малчыннарны ак кадак, сүттүг шайы-биле уткуп алгаш, манчы-хуужуур, дүлген семис эът-биле хүндүлеп эрттирдилер. Тыва чоннуң бурун шагдан бээр эрттирип келген тыва оюннарын ойнадып, сарыг хүннү бадыр маргылдаалар эрттирип келди. Тиилекчилерге суй белектерни берген. Шагаалап келген малчын бүрүзүнге база суй белектерлиг хаптарны тутсуп турган.
Шагаага келген аалчылар «Челер-Ойну» самнап, мага хандыр дыштанып, ойнап-хөглеп алгаш, тарап чандылар. Келир чылдың малчыннар Шагаазын Ооржактарның төрел-бөлүүнге дамчыдып бергеннер.
Баян-Кол суурнуң Шагаазын Кыргыстарның төрел аймаа башкарып эрттирдилер. Шагааның кол эрттирикчизи Кыргыс Александр Дембирел оглу болду. Ол боду инженер-механик эртемни чедип алгаш, төрээн совхозунга үр чылдар иштинде инженерлеп ажылдап келди. Ооң ачазы Дембирел Сарыг-оолович Кыргысты Баян-Кол суурнуң чону «Улуг Кыргыс» деп хүдүлеп адаарлар болгай. Александр Кыргыстың өөнүң ишти Марта Халарбаевна дээди эртемниг диш эмчизи. Баян-Кол участок эмнелгезинде үр чылдар иштинде диш эмчизи болуп ажылдап турду. Амгы үеде Кызыл хоорайда ажылдап, чурттап чоруурлар.
Кыргыстарның төрел аймаандан кандыг алдарлыг кижилер үнмээн дээр боор. Кара Седен-Хуурактың ачазы «Хүндүткелдиң демдээ» орденниң эдилекчизи Чаш-оол Кыргыс өгбе. Ол төрээн совхозунга 350–400 баш чедир тевени өстүрүп берип чорду. Ооң өөнүң ишти тозан ажыг харлыг кырган-авай ам-даа бар, Кызыл хоорайда чурттап турар.
Тыва хөөмей-сыгыттың шинчилекчизи Мария Кыргысовна Кыргысты билбес кижи чок боор. Иштики херектерниң хоочуну, майор Владимир Кыргысович Сымчаанны Баян-Кол, Терлиг-Хая чону «Майор» деп хүндүлеп адаар бис. Ооң өөнүң ишти, уруглары дөгере Шагаага деткикчилеп келдилер. Бистиң кудавыс Орус Кыргысович Сымчаан-оол база келди.
Черле ынчаш, Кыргыс төрел аймактың өг-бүлелери, уруг-дарыы дөгере чедип кээп, Шагааны эрттиржип келгени өөрүнчүг болган. Көдээ культура бажыңының хериминиң иштинге улуг ак өгнү тип алгаш, манчы-бууза, сүттүг шайны, семис эътти хайындырып, улуг-биче чонун хүндүлеп эрттирди. Кандыг солун оюннарны, маргылдаа-мөөрейлерни эрттирбеди дээр. Шаңналдары-даа шыырак болду. Эр хейлер, Кыргыстар!
Дараазында чылдың Шагаазының эстафетазын Чадамбаларның төрел-бөлүүнге дамчыдып бердилер.
Пётр НАЙЖАП.
Чуруктарны Баян-Кол чагыргазының арнындан хоолгалаан.
“Шын” №12 2025 чылдың апрель 3
