«Криогаз» акционерлиг ниитилелдиң бөлүк төлээлери Тывага келгеш, ажыл-чорудулгазынга газты ажыглап турар болгаш ажыглап болур Кызылдың бүдүрүлгелеринге барып, ийи хүн дургузунда оларның ажыл-херектери-биле таныжып көрген. Ооң соонда Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг болгаш ТР-ниң Чазааның кежигүннери-биле ужурашкан. «Криогаз» акционерлиг ниитилелдиң күүседикчи директору Константин Медведев биле чиңгине директорунуң хөгжүлде талазы-биле оралакчызы Валентин Чмиль олар «Криогаз» акционерлиг ниитилелди Тыва Республикаже чалааны дээш өөрүп четтиргенин илередип, чедиишкинниг болгаш эки түңнелдерлиг ажылдап болурунуң байдалдары республикада бар дээрзин демдеглээннер. Бусталчак байдалче шилчиткен газты автотранспорт моторларынга кывар чүүл кылдыр ажыглаарын боттандырары баштайгы шенелде төлевилел болуп болурун Константин Медведев чугаалап, ажыл-чорудулганың өске хевирлеринге «Криогаз» акционерлиг ниитилелдиң болбаазырадып турар продукциязын чоорту ажыглап болурун ол айыткан.
Баштайгы шенелде төлевилел кылдыр Кызылдың пассажирлер аргыштырылгазының автотранспорт бүдүрүлгезинге күрүне чагыы-биле садып бээр деп турар 30 автобузунуң моторларынга бусталчак байдалче шилчиткен газты ажыглаарын ийи тала дугурушкан. Бо автобустарга 1000 тонна газты 2022 чылдың төнчүзүнге чедир ажыглаарын санап үндүрген. Ол хире газты Кызылче сөөртүп эккээри акционерлиг ниитилелдиң бодунуң чарыгдалдары болурун «Криогаз» акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директорунуң хөгжүлде талазы-биле оралакчызы Валентин Чмиль дыңнаткаш, кады ажылдажылга дугайында дугуржулганы чаргаш, «Криогаз» акционерлиг ниитилелдиң болбаазырадып турар продукциязының Тывага хереглелиниң хемчээлин тодарадырын республика хүлээнип алырын, «Криогаз» акционерлиг ниитилел бусталчак байдалче шилчиткен газты республикаже доктаамал киир сөөртүрүн, шыгжаарынга херек дериг-херекселди тургузарын болгаш техниктиг ажаалдазын чорударын, бусталчак байдалче шилчиткен газты бойдуста байдалынче дедир шилчидип, кывар чүүл кылдыр ажыглаарынга өөредирин хүлээнип алырын саналдаан.
«Криогаз» акционерлиг ниитилелдиң бүдүрүп үндүрүп болгаш ажыглалче киирип турары продукцияның республикага кончуг чугулазын Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээш, боттандырган төлевилелден дараазында төлевилелче шилчип, кады ажылдажылганы шак ынчалдыр чорударын, тургустунуп келген айтырыгларны чөптүг шиитпирлээриниң дугайында чугаалаан.
ГАЗТЫҢ ҮНЕЗИ – ЧОННУҢ КАДЫКШЫЛЫ
Тыва Россияның кыдыг-кызыгаар девискээри болгаш, электри энергиязы болгаш газ-биле хандырылгазы шиитпирлээри кезээде белен эвес айтырыг болуп келген. Бир эвес электри энергиязы-биле хандырылга чүгээртээн болза, газ-биле хандырылга чидиг айтырыг болуп артпышаан. Ынчангаш бусталчак байдалче шилчиткен газ амгы үеде республикага кончуг чугула. Хөмүр-даш-биле байлак Тыва бодунуң хөмүр-дажының ыш-хөөзүнге кышкы үеде дүлнүп каар. Эң ылаңгыя найысылал Кызыл хоорайга газ чүгле чылыгның эвес, а чурттакчы чоннуң кадыының чидиг айтырыы – ыш-хөөден кижилерниң тыныш органнарының аарыыры көвүдээн. Кызылдың агаарын кышкы үеде арыг болдурарынга, хоорайда чуртталга болгаш албан черлериниң, бүдүрүлгелерниң бажыңнарын чылыдарынга, баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, бир чылда 500 миллион кубометр бусталчак байдалче шилчиткен газ херек.
“Газ ажыл-агыйының инфраструктуразын тургузар талазы-биле кылыр ужурлуг ажылывыс дыка улуг. Ынчалза-даа тургустунуп келген байдалды долузу-биле ажыглаар ужурлуг бис. Улуг эвес базымнардан бо ажыл-херекти эгелеп алгаш, Тываның агаар-бойдузун, чурттакчы чонунуң кадыын камгалап арттырарының оруу-биле чоруур бис” – деп, Владислав Ховалыг онзалап айыткан.
Барыын Сибирьде газ тывыштарындан Кыдаттың барыын талакы девискээринде Синьцзян-Уйгур автономнуг районга чедир тудар “Алтай” деп газ шугумундан хоолайны Тываже киир шөйгеш, бистиң республиканы газ-биле хандырарын планнап турган. Бир эвес ол планның орулгалыын алыр болза, ындыг төлевилел “Газпром” акционерлиг ниитилелге ажык чок чүүл-дүр деп болур. Чүге дээрге Тыва ышкаш чурттакчылыг девискээрже газ-даа, нефть-даа шугуму тудары кезээде карылгалыг. Чүгле Тываже эвес, Чөөн Сибирьниң чамдык девискээрлеринче ол чылдагаан-биле газ болгаш нефть хоолайлары амга чедир туттунмаан. “Алтай” газ шугумунда Кош-Агачдан бүгү Тываны таварты Кызылче киир хоолайны тудары дээрге кончуг хөй чарыгдалдыг социал төлевилел болур ужурлуг. Бир эвес ону боттандырыптар чүве болза, чүгле Кызылды эвес, хоорайның чоок-кавызында чурттакчылыг черлерни газ-биле одаар арга тыптып келир ийик.
2021–2025 чылдарда чорудар ужурлуг Россияның регионнарын газификастаарының ниити программазынче Тыва кирбейн барган деп медээ бар. Ынчалза-даа Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “Газпром” акционерлиг ниитилелдиң баштаар чериниң даргазы болгаш директорлар чөвүлелиниң даргазы Алексей Миллер-биле ужурашкан соонда, социал газификация программазынга Тыва Республика кирип болурунуң аргазы тыптып келген. Бустуг байдалче болбаазырадып шилчиткен газты бүдүрер заводту Томск областа ажыглалга киргени база Тываны газификастаары боттанып эгелээринге идегелди берип турар.
ТЫВАНЫҢ БОДУНУҢ ГАЗЫ?
Кызыл кожуунда Ээрбек суурнуң чоогунда дагда метан газ биле хөмүр-даш 72 чыл дургузунда хып чыдар. Геолог эртемденнерниң шинчилээни-биле алырга, Ээрбек дагның иштинде өрттенип чыдар хөмүр-даш биле метан газ Улуг-Хемниң суунуң деңнелинге чедир өрттенгеш, өжүп эгелээр. А ол дээрге, бети дизе-ле, ам-даа 50 чыл хире үеде кывары-дыр.
Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының бойдус курлавырларын комплекстиг ажыглаарының Тывада институдунуң эртемденнери Ээрбек дагның 120 метр ханызында метан газты Кызыл хоорайны чылыдарынга ажыглаарын каш чыл бурунгаар сүмелээннер. Оларның бо сүмезин Скачин аттыг даг институдунуң эртемденнери база деткээн. Кылыр ажылдар: геологтуг шинчилелдерни чорудары, электри энергиязын ынаар шөери, генераторларны тургузары болгаш өске-даа техниктиг хемчеглер. Ол ажылдарга 2000 чылдарның эгезинде санаашкыннар-биле алырга, 100–120 миллион рубль херек турган. Ээрбек дагда метан газты ажыглаар төлевилелди 1950–1960 чылдардан бээр үеде боттандырган болза, Кызыл хоорай газ-биле четчир болгаш артар кылдыр хандыртынган, бажыңнарны метан-биле чылыдып турар ийик деп түңнелди эртемденнер үндүрген. Ол төлевилел дугайында чугаа 2010 чылда республиканың Чазаанга болуп турган. Ону амгы үеде чүге катап көдүрүп болбас деп.
Хөмүр-даш бар черде газ албан бар дээрзин геологтар билир. Тываның девискээринде газ тывыштарының шинчилел ажылдарын амга чедир ханы чорутпаан. Улуг-Хем хөмүр-даш тывыжының “Улуг-2” деп участогунга хөмүр-дашта газты геологтар хемчээп көөрге, 42–46 хуузу пропан-бутан болган.
Кончуг кылын, каът-каът хөмүр-даш тывыжының кырында Тыва турар, хөмүр-даштың каъттарының аразында метан деп газ барын геологтарның чамдык шинчилелдери тодараткан. Ооң бир херечизи Ээрбек дагда хып чыдар метан.
Кызылды чылыдарынга ажыглаар газты чер адаандан тып ап болурун Бойдус курлавырларын комплекстиг ажыглаарының Тывада институдунуң эртем ажылдакчызы Валерий Котельников шинчилээн. Ону канчаар боттандырарының төлевилелин ажылдап кылгаш, Валерий боду газ хоолайын өрүмнеп киириптерин күзеп турар. Ол ажылдарны чорударынга 2000 чылдарның эгезинде санаашкыннар-биле, 8 миллион рубль акша херек турган.
Бистиң республиканың девискээринде метанның курлавыры бар, ооң хемчээлин чиге тодарадыр талазы-биле геологтуг шинчилелдерни чорудар, метан газты сордуруп алыр болгаш ажыглаар айтырыгны көдүрер үе келген деп, Тываның эртемденнери санап турар.
Мындыг санал база талыгырда боттаныр күзел-даа болза, шаа барып, аажок кедилиг бооп болур чадавас.
Шаңгыр-оол Моңгуш.