Сүт-Хөл кожуун тургустунганындан бээр 80 чылын малчыннар Наадымын таварыштыр эрттирген. Ынчангаш кожууннуң катап тургустунганының дугайында кысказы-биле бижидим.
Улуг кожууннарны бичеледир эде организастаар дугайында ТАРН ТК-ның 1941 чылдың март 12-де № 10 (60) доктаалынга үндезилээш, Сүт-Хөлдү Чөөн-Хемчиктен аңгылааш, аңгы кожуун кылдыр тургускан. Төөгү чаңгыс черге турар эвес, бичии кожууннарны каттыштырар дугайында Тыва АССР-ниң Министрлер чөвүлелиниң доктаалы ёзугаар 1960 чылдарның эгезинде Сүт-Хөлдү катап-ла Чөөн-Хемчик районунга каткаш, “Алдан-Маадыр”, “Сүт-Хөл” ийи совхозтарлыг кылдыр эде тургускан. 1983 чылдың май айда Чөөн-Хемчик райондан аңгылааш, Сүт-Хөл районну катап тургускан. Чөөн-Хемчик районнуң «Октябрь 30 чылы», «Карл Маркс» совхозтарны чаа тургустунган Сүт-Хөл районга дамчыдып берген. Ол совхозтар Хемчик хемниң оң талазында, а Сүт-Хөл район хемниң солагай талазында, харылзажыры берге дээш катап Чөөн-Хемчик районче шилчидипкен.
Сүт-Хөл кожуун – төөгүлүг черлерниң бирээзи. 1883 – 1885 чылдарда эрес-дидим араттар Оргу-Шөлдү олбук, Кара-Дагны шивээ кылгаш, бай хөреңгитеннерге, дарлакчыларга удур тура халыышкынны эгелээннер. Төөгүден алырга, оларның ниити саны алдан ажыг турган, ынчангаш оларны алдан-маадырлар деп чон адай берген. Чоннуң ырыларында, сактыышкыннарында, Виктор Көк-оолдуң “Самбажык” деп шиизинде, Степан Сарыг-оолдуң “Алдан дургун” деп романында, Свердловск киностудиязының “Алдан дургун” деп кинофильминде болгаш өске-даа чогаалдарда оларның маадырлыг чоруктарының дугайында бижээн болгаш көргүскен. Алдан маадырларга тураскаалдарны Оргу-Шөлде, Алдан-Маадыр суурда, Хемчик көвүрүүнде тургускулаан. Оларны тургузарынга Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы Ортун Эртинеевич Сарыгларның киирген үлүг-хуузу улуг. Оргу-Шөлде ийи тураскаалдарны боду чогаадып тургускан.
1983 чылда Сүт-Хөл район катап тургустунарда, Чыраа-Бажы ортумак школазынга башкылавышаан, класстан база школадан дашкаар ажылдарның организаторунга ажылдавышаан, школаның партия эге организациязының секретары турган мен. Сүт-Хөл партия райкому келдирткен, чеде бээримге, партия райкомунуң бирги секретарынга Геннадий Санчы-Мидипович Иргит партия райкомунуң аппарадынга ажылдаарын сүмелээн. Партийжи даалганы берип турда, кежигүн кижи ойталаар эвес, суртаал болгаш агитация килдизиниң оралакчызынга ажылдавышаан, партийжи политөөредилгени харыылап турдум. Чоорту партийжи комиссия даргазынга, организастыг килдистиң эргелекчизинге томуйлаттым.
Район тургустунганының баштайгы чылдарында ажыл-агый, организастыг айтырыглар, тудуг-суур бергедээшкиннерге таваржып турган. Албан-организацияларның ажылдаар оран-савалары, ажылдакчыларның чурттаар черлери чедишпес. Аалчылар чурттаар бажың чок. Партия райкомунуң ажылдакчылары “Сүт-Хөл” совхозтуң дирекциязының конторазынга, Сүт-Хөл Көдээ Совединиң өрээлдеринге ажылдап эгелээннер. Килдистер хензиг өрээлдерге сыңмарлажып турганнар. Партия райкомунуң секретары Г. С.-М.Иргит өг-бүлези-биле бичии өрээлге, райкомнуң ажылдакчылары дөргүл-төрелдериниң бажыңнарынга чурттап турганнар.
Ынчангы Сүт-Хөл районнуң девискээри Хемчик хемниң мурнуу талазында делгемнерден соңгу чүгүнде Хан-Дээр, Саян дагларынга чедир чаттыла берген делгем девискээрлиг, одар-белчииринде хөй мал-маганныг, суггаттыг тараа шөлдерлиг, тайга-таңдызында аң-меңниг, кат-чимистиг, эм оъттарлыг, аржаан сугларлыг черлерниң бирээзи.
Ада-чурттуң Улуг дайынынга улус белек кылдыр мал-маганын берип, эрес-дидим оолдарын дайынче аъткарган. Дайынның киржикчилери политажылдакчы Монгуш Байыскылаңга, взвод командири Монгуш Доржуга дээш өскелерге-даа чоргаарланып чоруур бис. Оларның аттары-биле кудумчуларны адаан. Социалистиг Күш-ажылдың маадыры, “Алдан-Маадыр” совхозтуң малчыны Дажы-Намчал Чыртай-оолович Ооржакка, ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады, Ак-Даш сүт-бараан фермазының саанчызы Шондайты Дөңгүр-Баштыговна Ховалыгга, чогаалчыларывыс Екатерина Дүктүг-ооловна Тановага, Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларга, ат-алдарлыг артистеривис Дарый Чүлдүмовна Монгушка, Станислав Николаевич Ирильге, мөгелеривиске чоргаарланып чоруур бис.
Тываның ат-алдарлыг күрүне ажылдакчылары база Сүт-Хөл кожуундан үнгүлээннер. Кызыл-Тайга эге школазынга өөренип эгелээш, Чадаананың ортумак школазын шаңнал-макталдыг дооскаш, Ленинград хоорайга инженерниң дээди эртемин чедип алгаш, Ак-Довуракта асбест комбинадын тутканнарның бирээзи Чимит-Доржу Байырович Ондар бистиң чоргааралывыс. Ооң ады-биле кожуунда Кызыл-Тайга ортумак школазын адаан. Ол ам-даа омак-сергек, адак-бышкаа чиик, аныяктарга арга-сүмезин кадып чоруур.
Партия райкомунга ажылдап турумда, Президент Б.Н. Ельцин коммунистиг партияның ажыл-чорудулгазын түр соксадыр дугайында чарлык үндүрүптерге, ажыл чок анаа-ла олурар эвес, Суг-Аксы ортумак школазынга башкылай бердим. Ооң соонда школаның директорунуң оралакчызы, кожууннуң өөредилге килдизиниң эргелекчизи, чонну ажылга хаара тудар төптүң директору албан-дужаалдарга алдан хар ажыр ажылдадым. Кожууннуң сайзыралынга, эвээш-биче-даа бол, үлүг-хуумну киирген боор мен деп бодап чоруур мен.
Кожуун амгы үеге чедир сайзыралдың узун оруун эрткен. Чурттакчы чоннуң саны өскен, амыдырал-чуртталгазы экижээн, эртем-культуразы бедээн. Коллективтиг ажыл-агыйларны дүжүрген-даа болза, чон амыдырап-чурттаар аргаларын дилеп, хууда ажыл-агыйын хөгжүдүп, коданнарында мал-маганын азырап, картофель, ногаа-чимисти өстүрүп, сайгарлыкчылап эгелээннер. Тозан чылдарның сандараашкыннарын чон ажып эрткен. Моон-даа соңгаар бергелерни база ажып эрте бээривиске бүзүрээр бис.
Чедиишкинден чедиишкинче
Чечектел-ле, Сүт-Хөлүм!
Дамдынчап ХОВАЛЫГ,
күш-ажылдың болгаш партия-совет органнарның хоочуну.