Чүс сөстүң орнунга...
Тыва чоннуң үлегер домактарының курлавыры кайгамчык бай. Олар тыва кижиниң сагыш-сеткилинге, мөзү-бүдүжүнге, амыдыралынга дыка улуг салдарлыг болгаш ачылыг дээштиг болуп турар. Ынчангаш үлегер домактарны, чечен сөстерни өөренип, сактып ап чоруур болзувусса эки, чонум.
Чүс сөстүң орнунга чаңгыс-ла чечен-мерген сөстүг үлегерни чугаалай кааптарга, чүс катап дээштиг болгаш чараш болур. Чүге дээрге үлегер домактарывыс бистиң ханывыста болгаш сөөгүвүстүң чилиинде сиңниккен. Үлегер домак ном хемчээлдиг чүүлдүң кыска хевири болур. Ынчап кээрге, уттундурар деп барган, удуп чыдар үлегер сөстерниң хөөнүн угаан-медереливиске оттуруп диргизер үе келген. Хүн бүрүде чугаа кадында үлегер домактарывысты утпайн, чугаалап чоруулуңар.
Чеченни сактып өөренир,
Чепти эжип өөренир.
Күзээн-не кижиниң чугаазы үлегер домак апарбас. Үлегер домактар өгбелеривистиң аас чогаалының өнчүзү болганда, оларны үе болгаш амыдырал шылгап шүүп каан болур. Бурун шагдан бээр өгбелеривис бодунуң арга-дуржулгазын, делегейже, амыдыралче, кижилерже көрүжүн чечен-мерген сөстер-биле илередип, ажы-төлүнге дамчыдып, а олар база-ла бодунуң эът-кежинге үлегерниң ужур-чөвүн чайгаар билип ап, шак-ла ынчаар салгалдан салгалче дамчыдып, амыдыралдың шишкиижин эртип, амгы бо үевиске чедир санап четпес үнелиг үндезин үлегер домактарывыстың когун үспээн аас-кежиктиг чон болуп турар бис.
Үер суунда балык чок,
Үлегер сөсте меге чок.
Үлегер домакты чедир боданыр кылдыр каксы, ёзу элдээртип каан база болур. Дорт утказындан аңгыда, эдерткен утказы база турар, оон-даа ханы чажыт утказы-даа турар. Үлегер домактарның хөй кезиинде мал-маган, бойдус, үндезин эт-сеп, идик-хеп дугайында чугаалар бар болганда, үлегерниң утказын билип алырда, кижиниң сагыш-сеткили бойдус-биле тудуш болгаш өгбелерниң амыдыралынга чоок болуру чугула.
Угаан-медерелдиң дөзү чаңчылдарында,
Уран чүүлдүң дөзү чонунда.
Кандыг-даа байдалды үлегер домактарда чиге чугаалап каан. Амгы үеде кижилер ном-дептерлерде бижиттинген янзы-бүрү хоойлулар болгаш дүрүмнерге чагыртып чурттап чоруур болза, шаандакы кижилерниң амыдыралы бижиттинмээн ужур, ёзу деп чүүлдерге чагыртып чораан.
Кижи ёзу эдерер,
Ыт сөөк эдерер.
(Моол-Алдай, Кыдат-Алдай тывалары)
Чижек кылдыр келин кижиге хамаарышкан үлегерлерни көрээлиңер.
Кежиглиг хемни үер үрээр,
Кежээ келинни хоп үрээр.
Бо үлегерде “келиниңерниң дугайында хоп үндүрбеңер” деп дөргүл-төрелинге сагындырып турар.
Калбак кезек от чуду,
Харам келин өг чуду.
Бо үлегерде “харам болба” деп келинни сагындырган.
Күдээниң күжү – хүндүлээчелинде,
Келинниң чаражы – томааныында.
Угаанныг келин кунчуун хүндүлээр,
Угаан чок келин кунчуунга хүндүледиксээр.
Бо үлегер домактарда келин канчаар бодун алдынар ужурлуг деп айыткан.
Амыдыралдың бергелеринге таварышкан кижиге бо ышкаш үлегер домактар дуза кадар:
Тайып ужар,
Даянып турар.
Чирткен дөңгелчик саглаяр,
Чиген чаак куурарар.
Ийиги үлегерни мынчаар тайылбырлаан: «Мында оъттаар дириг амытан дугайында дорт утказындан аңгыда, чечен-мергени-биле ойзу-каксы кижиге хамаарыштыр базындырган кижи ол-ла хевээр “тазарып” калбас, сегиир, харын-даа саглая бээр азы катап чечектелип үнүп кээр, а базынган, дорамчылап алган кижи боду буурап, “чаагы куурарып” каап болур дээрзин философчу бодал-биле тода айтып турар» (Бүдүп, 2016).
Үлегер домактарның ук-дөзү ужур биле ёзу деп чүүлдерде, а оларның үндезини кижи амытанның эндевес, өттүр көөр, караң көрнүр, чырык, дорт, чечен-мерген угаанында болгаш ак сеткилинде, биче сеткилинде, арын-нүүрүнде дээр болза, чазыг турбас боор. Ужур, ёзуну янзы-бүрү чагыглар, сургаалдар болгаш тоолдар, ол ышкаш чечен сөстүг, шүлүк шинчилиг үлегер домактар таварыштыр кижилер дыңнап, чөпсүнүп хүлээп, бодунуң амыдыралынга боттандырар. Ооң түңнелинде, чаңчыл тыптып келир. Үлегер домактарда сиңниккен ужур, ёзу кижини кижи болуп, кежээ, биче сеткилдиг, дорт угаанныг, быжыг туруштуг, кижилер- биле эп-найыралдыг болурунче углавышаан, боттуң багын өөскүдерин шеглеп турар.
Бактың көгүлгезин бил,
Экиниң сүмезин бода.
Тыва улустуң үлегер домактары тыва кижилерниң мөзү-бүдүжүнге оранчок ачылыг дээштиг.
Кидистиң экизи салыжында,
Кижиниң экизи бүдүжүнде.
Андрей МОНГУШ.
Кызыл хоорай
Чурукту интернет четкизинден алган.
"Шын" №39 2023 чылдың май 31