Тыва чаштар бичиизинден тура орус дыл-биле чергелештир тѳрээн тыва дылын ѳѳренип, аңаа арыг, илдик чокка хостуг чугаалаарынга улуг идигни ада-иелер, долгандыр турар ниитилел, тѳрээн дылын хүндүлеп, ооң келир үези дээш сагыш аарып чоруур бүгү хамаарылгалыг улус бээр ужурлуг. Амгы үеде бичии уругларның угаан-сарыылын бичиизинден тура хевирлеп, тѳрээн чуртунга ынак, тѳрел чонун хүндүлээр, тыва дылынга хумагалыг болур чижектиг патриотчу кижизидилгени чорударынга хѳй-ле чидиг айтырыглар тургустунуп турар. Ол айтырыгларны шиитпирлээринге бичии-даа бол, ѳмек-дузаны кѳргүзер боор дээн изиг күзели каттышкан аныяк эртем ажылдакчылары орус дылда мультфильмнерни тыва дылче очулдуруп, тыва чаштарывыска кѳргүзер улуг сорулганы боттарынга салганнар. Солунувустуң бо үндүрүлгезинге оларның-биле солун чугааны кылдывыс.
– Артыш Маадыр-оолович, чаа тургускан тѳвүңер дугайында номчукчуларга таныштырып кѳрүңерем.
– Бистиң бо организациявыс 2021 чылда тургустунган. Ону автономнуг коммерциялыг эвес “Номад” гуманитарлыг шинчилелдер тѳвү деп адап алган бис. Тѳптү ТГШИ-ниң этнография секторунуң кол специализи Артыш Монгуш, сөстүктер секторунуң кол специализи Начын Монгуш болгаш ооң мурнунда бистиң институтка ажылдап тургаш, амгы үеде ажыл-амыдыралының аайы-биле өске албан черлеринде ажылдап чоруур эштеривис Каң-Демир Ооржак, Аңчы Хомушку, Буян Адыгбай, Саян Саая тургусканнар. Кандыг сорулгалыг тургустунганын кысказы-биле чугаалаар болза, ТГШИ-де ажылдап турар аныяк эртем ажылдакчылары, боттарывыс, Тываның келир үези, культуразы, дылы, төөгүзү дээн чижектиг айтырыгларга сагыжывыс үргүлчү аарып, кандыг базымнар кылза экил деп айтырыгларга харыыны дилеп, сайгарып, чүнү кылза чогумчалыг болурун боданып эгелээн бис. Ооң түңнелинде ук организацияны тургузар мурнунда-ла, бо-ла эштеривис демнежип алгаш, ТГШИ-ниң мурнундан смартфоннарга ажыглаар «Тыва чаңчылдар» деп капсырылганы кылып үндүргеш, Андроидке халас кииртип ап болуру-биле чогаадып салган бис. Капсырылгада чүнү кииргени адындан-на тодаргай. Амгы үеде ук капсырылганы муң ажыг кижи телефоннарында киирип алган ажыглап турар, аңаа хамаарыштыр эдилекчилерниң үнелел бижиктери база эки. Оон аңгыда, немеп чугаалаарывыс болза, амгы сайзыралдыг үеде бо чижектиг капсырылгалар, шынап-ла, чок, ынчангаш ук айтырыг ам-даа ажык.
– Начын Михайлович, силерниң тургускан тѳвүңерни чүге “Номад” деп адаан ирги?
– Артыштың ам чаа чугаалаан тѳлевилелиниң соонда база чаа бодалдар көстүп, боттарывыстың-даа, ниитилелдиң-даа иштинде чидиг айтырыг апарган тыва дылывыс байдалы канчаар-даа аажок дүвүредип келген. Ооң чылдагаанын тывар дээш, шинчилеп көөрүвүске, чаштарга көргүзүптер хире тыва контент Интернетте, медиа-девискээрде, телевидениеде чок деп болур болган. Биске херек чүүл – бичии кижиниң кичээнгейин хаара тудуптар чараш, өңгүр, амгы үеге дүгжүр тыва дыл кырында мультфильмнер болуп турар. Өг-бүле иштинге чеже-даа тыва дылда чугаалажып турар болза, чаштар орус дылче чайгылып, ол дылда чугааланып үнүп кээп турар. Чылдагааны билдингир – смартфон таварыштыр Интернеттен көрүп, боттарын хөгледип турары чүүлдер шупту орус дылда. Оон алгаш көөрге, бистиң тыва дылывыс дээш демиселде чепсээвис эргижирээн, үениң негелдезинге шуут дүүшпес. Ук айтырыгны аравыста сайгаргаш, кандыг-даа айтырыгны шиитпирлээрде, акша-төгерикке кээр апарганын билген бис. Ооң бир шиитпири – грантыларга киржири. А ол янзы-бүрү грантыларга киржирде, биске тускай организация херек апарган. Оон-на кады ажылдап турар эштеривис чыглып, хуралдааш, чүгле дыл эвес, а өске-даа адырларга – культура, ёзу-чаңчылдар болгаш эртем-шинчилел ажылдарынга амгы үениң чаа арга-херекселдерин ажыглап ажылдап болур кылдыр угланыышкынныг ажыткаш, делегейде билдингир апарган «Номад» деп ат-биле адаар деп дугурушкан бис. Чүнү илередип турарыл дээрге, көшкүн амыдырал азы көшкүн кижи дигени ол. Ол ат тыва чонга чоок, ажыл-амыдыралывыс шаг-төөгүден көшкүн амыдырал-биле тудуш чораан болгай, ынчангаш ук ат шуптувустуң сеткиливиске таарышкан.
– Артыш Маадыр-оолович, орус дылда дыка хѳй ѳѳредиглиг, солун мультфильмнер бар болгай. Чүге “Лео биле Тиг” деп мультфильмни шилип алдыңар?
– Чүге албан-биле «Лео биле Тиг» деп мультфильмни шилип алганының төөгүзү солун. 2021 чылда Салехард хоорайга болуп эрткен Соңгу чүк, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң эвээш санныг үндезин чурттакчыларының «Российский Север» деп шуулганынга киржип чораан мен. Аңаа тускай чалаткан хүндүлүг аалчылар, эксперттерниң киржилгези-биле тренингилер, мастер-класстар болгаш арга-дуржулга солчулгазының шөлчүгештери ажылдап турган. Мен “Дылдың салгакчыларын кадагалаары болгаш нептередири” деп шөлчүгешке киришкен мен. Аңаа шөлчүгештиң удуртукчузу кылдыр этнограф, фольклорист В.С. Харитонов ажылдаан. Ук ажыл үезинде киржикчилерге «Лео биле Тиг» деп мультфильмни нанай дылче очулдуруп турган арга-дуржулгазы-биле үлежип таныштырган. Шѳлчүгештиң киржикчилери төрел дылдар аайы-биле чарлып алгаш, тыва, алтай болгаш телеут дылдарга очулганы кылгаш, үнүн бижиткеш, монтажтап шенеп кылганнар. Ол ажылды кылып тура, тыва дылче база очулдургаш, тыва ажы-төлге база көргүссе, дээн күзел тыптып келген. Ук бодалды боттандырары-биле В.С. Харитонов-биле арга-дуржулганы солушкаш, ол мультфильмни кылган студия-биле харылзажып келгениниң түңнелинде, 2023 чылдың февраль айда дугуржулганы кылгаш, авторлардан тускай чөпшээрелди ап шыдапкан бис.
– Начын Михайлович, “Лео биле Тиг” деп мультфильмниң дугайында номчукчуларга сонуургадып кѳрүңерем?
– «Лео биле Тиг» деп мультфильмде болуушкуннар болгаш киржикчилер тыва чоннуң ажыл-амыдыралынга, сагыш-сеткилинге болгаш ёзу-чаңчылдарынга дыка чоок. Чүге дизе ында улустуң аас чогаалының элементилери база колдап, бойдуска хумагалыг болурунуң дугайында угаадыглар база хөй, оон аңгыда, оран-таңды ээлери дээн чижектиг ыдык күштер база бар деп чүвени көргүзүп турар. Бо мультфильм каас-чараш, шынарлыг кылдынган болганда, тыва чаштарның кичээнгейин база хаара тудуптар дээрзинге бүзүрээр бис. Ол ышкаш ук мультфильмни чүгле Россияда эвес, а аңгы-аңгы даштыкы чурттарда боттарының дылдарынче очулдургаш, көргүзүп турар. «Лео биле Тиг» деп аттарга хамаарыштыр база немей тайылбыр турза чугула боор. Ынчангаш Лео дээрге леопард деп атты кызырганы, а Тиг дээрге тигр деп атты кызырганы ол. Бир кол чүүл – бо мультфильмде мерген угаанныг амытан кылдыр база-ла тываларда ышкаш, адыг чоруп турар. Ол арганың дириг амытаннарының ажы-төлүнге тоолчургу чугааларны, мифтерни дамчыдып, кижизидилге ажылын эскет чокка чорудуп турар. Ол-ла чугаалар дамчыштыр бистиң ажы-төлүвүс база ук билиглерни шиңгээдип алыры билдингир.
– Артыш Маадыр-оолович, амгы үеде ажыл-чорудулгаңар кандыг деңнелде чоруп турарыл?
– Амгы үеде мультфильмниң 2 ээлчээниң (серия) сөзүглелин тыва дылче очулдургаш, Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театры болгаш Тываның ойнаар-кыстар театрының артистериниң дузазы-биле персонажтарның үннерин Чогаадыкчы үлетпүр школазының үн бижидер студиязында бижидип эгелей бердивис. Моон-даа соңгаар өске-даа мультфильмнерни, кинофильмнерни кыла бээр бис, артистер база дубляж деп мергежил-биле улам ханы таныжып, профессионал деңнели бедиир. Ындыг болганда, Тыва Чазактың болгаш өске-даа янзы-бүрү грантыларже «Номадтың» мурнундан белеткенип турар бис. Ук төлевилел дыка тускай, онзагай дуржулга болур, чүге дизе амгы үеде мындыг ажыл Тывада чок, бети дизе бис дыңнаваан, көрбээн бис.
Бо төлевилеливистиң эге базымнарында бисти деткип, дузазын кадып турар ТГШИ-ниң удуртулгазынга, эртем ажылдакчыларынга, Тываның В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының болгаш Тываның ойнаар-кыстар театрының удуртулгазынга, артистеринге, Чогаадыкчы үлетпүр школазының директору Роман Монгушович Ярынга, “Памир” КХН-ге четтиргенивис илередип тур бис.
– Улуу-биле четтирдивис! Чогаадыкчы ажыл-ижиңерге ам-даа хѳй-хѳй чедиишкиннерни күзедивис!
/ С. КУДЕР.
