Тываның хоочуннар эвилели тургустунганындан бээр 25 чыл оюн 2022 чылда демдеглээн. Ол үелер иштинде хоочуннар хоорайга-даа, девискээр аайы-биле-даа хемчеглерге киржип, хөйнү кылганнар. 2020 чылдың апрель айда, кажан хамчыктыг ковид нептереп турар үеде, улус шупту карантинге турда, Кызылдың хоочуннар чөвүлели хоорайның мэриниң грантызын ойнап алгаш, боттарының төвүн ажыдып алганнар. Хоочуннар аңаа бо-ла чыглып, ажыл-амыдыралчы чугааларны кылып, сүмележип турарлар. Кызыл хоорайның хоочуннар чөвүлелин Ольга Кыргысовна Дамдынның билдилиг удуртуп, чонну эвилелдеп турары онзагай. Ооң киирген үлүг-хуузу улуг, ам-даа бурунгаар хөгжүп сайзыраарының идегели бар. Ынчангаш хоочуннар бүдүн команда болуп, “Хөйү – чаңгызы дээш, а чаңгызы – хөйү дээш” деп кыйгырыгны сорулга кылып алгаш, ажылдап турарын чугаалаксадым.
Ольга Дамдын партия, совет органнарынга ажылдап чораан көскү ажылдакчы кадын. Таңды кожууннуң чагырга даргазының социал айтырыглар харыылаар оралакчызынга, ооң соонда ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының оралакчы сайыдынга чедир депшип ажылдап чораан. О.К. Дамдын ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Россияның Күш-ажыл яамызының Хүндүлүг ажылдакчызы, ТР-ниң Төлээлекчилер палатазының дөрткү чыыжының депутадынга соңгуттуруп чораан.
Ооң ачазы Кыргыс Ойдупович Ламажап Тыва Арат Республика үезинде фельдшер эмчи чораан. Ол Тываның улусчу революциязының шериинге албан хаап турда, Ада-чурттуң дайыны эгелей берген. Кыргыс Ойдупович фронтуже чорудар дилег билдириишкинни каш удаа киирип турза-даа, чорутпаан, чүге дизе ооң, кижилерниң кадыын камгалап эмнээр эмчиниң, чугула херегин барымдаалааш, ону Тывага арттырган. Ол үелерде Кыргыс Ойдупович Улуг-Хем кожуунга, Эрзинниң Качыкка аъдын мунуп алгаш, малчын аалдар кезип, тарылгалар кылып, херээжен кижилерниң ава болуп чиигээринге дузалажып, чаш төлдерниң хин-адазы бооп, ак сеткилдиг ажылдап чораан.
Чаңгыс чижектен киириптейн: Кыргыс Ойдуповичини бодунуң хинин кескен ачазы деп хоочун журналист, “Ачы-буян” ордениниң эдилекчизи Светлана Данзын-оол чылыы-биле сактып чугаалап чоруур.
В. Путинниң чарлыы-биле 2024 чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаан болгай. Ол чылын Россияның тергиин өг-бүлелерин илередир мөөрей чарлаан. Аңаа Тывадан 400 өг-бүле киржиксээн болзажок, онлайн-шилилгениң түңнелинде Дамдыннарның өг-бүлези хөй санны ап, Москвага болуп эртер Бүгү-россия чергелиг шуулганның “Төрээннерим – ынактарым” деп мөөрейге киржир эргени чаалап алганын билир бис.
Ук мөөрейге аныяк өг-бүле Леонид, Долаана база оларның ажы-төлү Каң-Демир, Даяна, Эчис-Маадыр болгаш оларның кырган ава-ачалары: Ольга Кыргысовна, Маадыр-оол Сурунович база Татьяна Дөжүлдеевна, Алексей Авааевич олар киришкеннер.
Мөөрейниң баштайгы түңнели-биле Дамдыннар эң дээре 29 өг-бүле-биле кады “Знатоки Родины” деп мөөрейге киржир эргени чаалап алганнар. Мөөрейниң негелдезинде кыска үе дургузунда (10 минута) боттарының төрээн чериниң дугайында онзагай дыңнадыгларны кылыр турган. Кырган-авалары Татьяна Дөжүлдеевна биле Ольга Кыргысовна чер-чуртунуң төөгүзүн, ужур-чаңчылдарын болгаш онзагай байдалдарын чугаалап турда, артканнары аңаа немей Тыва культура төвүнүң артистериниң күүселдезинден уран чүүлдүң хөгжүм-аялгалыг тускай чараш шимелде каасталгазын кылганнар.
“Россия – арга-шыдалдар чурту” делгелге шуулганга тыва өгнү көргүзүп, ону сонуургаан көрүкчүлерниң болгаш журналистерниң онзагай кичээнгейин хаара тудуп, федералдыг болгаш девискээр каналдарынга интервьюларны берип турганнар. “Төрээнне- рим — ынактарым” шуулган Россияның янзы-бүрү булуңнарындан келген өг-бүлелерни каттыштырып, танышпасты таныштырып, чоннар аразының найыралын улам быжыктырган.
Маадыр-оол Сурунович биле Ольга Кыргысовна Дамдыннар чартык чүс чыл ажыр эгин кожа кады чурттап, өөрүшкү-муңгаралды деңге үлежип, бот-боттарын хүндүлеп, эп-найыралдыг чурттап чоруурлар. Чоокта чаа ол амыдырал-чуртталгазының кайгамчык хүнүнде Мендельсоннуң чараш марыжынга үдедип алгаш, хоорайның бадылга черинге (загс) тускай демдеглээннер. Юбилярлар 3 ажы-төлдүг, олары эргим ада-иезинге 13 уйнукту сөңнээннер. Ажы-төлү ада-иезинге чоргаарланып, бо хүнде кайгамчык чырык хүннүң адаанда чурттап чоруурунга өөрүп чоруурлар.
Ольга Кыргысовна Кызыл хоорайның хоочуннар чөвүлелиниң хөй-ниити ажылын билдилиг удуртуп чоруур. Ол хоочуннарны эвилелдеп алгаш, Украинада тайбың дээш дайында киржип турар оолдарывыска боттарының холдары-биле 50 ажыг чылыг уктарны аргып, 133 аңгы хөй аъш-чем аймаан белеткеп, хөй акша-түңүн чыгганнар. Блиндаж лааларны, арыг сугларны, соок черге чадып алыр, олурар бичежек шывыгларны чорутканнар.
Тиилелге бистии болур, үе келир!
Тии чок дээрге салют оттар диңмиттелир,
Дидим оолдар чанып келир, үе келир!
Хоочуннар чөвүлели бо чылын Шагаа хүннеринде Кызылдың тудуг техникумунуң сургуулдары-биле кады тыва ёзу-чаңчылдарның көргүзүүн кылып, мастер-классты эрттиргеннер. Хоорайның улуг улус аразынга ниити ыры мөөрейинге 2-ги чергениң лауреаттары база болганнар. Кызылдың Президентиниң кадеттер училищезиниң 5-ки классчылары биле “Мээң мөңгүн назыным меңээ эргим” ансамбльдиң хоочуннарының ужуражылгазы бедик деңнелге, кижизидикчи утка-шынарлыг эрткени онзагай болган.
Хоочуннар “Музейге дүн” деп хемчегге база киришкеннер. Аңаа бичии чаштар “Сайзанак – бурунгу оюн” деп бичежек хемчээлдиг шиини улуг сонуургал-биле көрүп, өске-даа көрүкчүлер хоочуннарның кожамыктарын мага-хандыр дыңнааннар.
10 тыва эки турачы кыстарывыска тураскаадып, Россияның авалары аттыг Тывада Бүгү-россияның хөй-ниити организациязы (даргазы Эвелина Байыслан) “Чаңгыс демниг Россия” партиязы-биле катчып алгаш, Ада-чурт камгалакчыларының хүнүнге тураскааткан уттундурбас улуг хемчегни организастааннар. Аңаа кожууннардан безин командалар кээп, уран чүүлдүң номерлерин күүседип, идепкейлии-биле киришкеннер. Хоочуннарывыс аныяк-өскенге боттарының үлегер-чижээн көргүзүп турары мактаксанчыг, улуг-бичии кижилерниң кижизидилгезинге ажыктыг билип алгы дег амыдыралчы чүүлдери кончуг хөй.
Хоочуннарывыска ам-даа бедиктерже бурунгаарлаашкыннарны, быжыг тура-сорукту болгаш кадыкшылды күзеп каалы.
Раиса ОНДАР, РФ-тиң улус өөредилгезиниң тергиини, Тываның өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы болгаш улустуң башкызы.
Авторнуң чуруктары.
“Шын” №27 2025 чылдың июль 17
