МӨҢГҮН БИЛЗЕК

Монгуш КӨЖЕЛДЕЙ
(Уланчызы. Эгези № 14 "Шында").

— Билип алыксаарың кончуг болза, чажырбайн барып боор мен. Июльдуң үженде.

— Чугаалап бергениң дээш улуу-биле четтирдим.

— Мен август бирде чайлагдан бадар деп шиитпирлеп алган мен. Сээң төрүттүнген хүнүңде маңаа турарым кончуг-ла өөрүнчүг-дүр.

— Чоокку хүннерде ыңай-бээр барбас сен бе, Дарый?

— Чок.

Кежээки хүн Чуңмалыг сыннарының артынче көзүлбейн барза-даа, чайлаг чырык хевээр турган. Кежээки салгынның чылыг-чымчаа чүден артык болган. Дажы чугаа кадында уругнуң чиңге белинден бир холу-биле аяар куспактаан. Уруг кижиргени аарак оожум чугаалаан:

— Кижиргенчии аажок чүве-дир. Оон аңгыда мени кым-даа куспактап көрбээн чүве.

Уругнуң ол чугаазы тайга черниң дамырак кара суундан-даа арыг кылдыр кыңгырт дээн ышкаш болган. Олар иелээн даартазында база кады хүнзээннер. Ооң соонда-даа каш хондур сеткил хандыр чугаалашканнар. Тайга кырында кара булуттар диргелген соонда, Чечектигниң ишти караңгылап келген. Аажок суггур чаңнык-диңмирээшкинниг чаъс биче када кудуп каапкаш, аязы берген. Чайлагның чөөн талазында чеди чүзүн челээш астына берген.
Ол хүн июльдуң үженниң хүнү. Дажы авазының аптаразын үжеп олурган. Ооң иштинден ада-иезиниң документилер суггар хомдузун уштуп алгаш, бодунуң шериг чоруурда херек чок документилерин суп турган. Торгу боошкунда кандыг-ла-бир кадыг чүвени ол эскерип каан. Чазып көөрге, авазының мөңгүн билзээ болган. Ол мөңгүн билзекти Дажы кара чажындан тура билир. Та кайы үениң тыва ус-шевер дарганы шуткуп куткан билзек чүве. Ады чок чиңге салаазынга суп көөрге, арай сыңмас болган. Шекпен-биле даштын кылайты аштаптарга, булут аразындан үнүп келген хүн караа дег, бүлүңгүй кылаңнаан. Ооң ховаган чалгыны ышкаш херелдериниң ортузунда кызыл шуру караа улам кыва берген, шынап-ла, чаражы аажок болган. Дажы авазының билзээн ады чок салаазынга дыгып тургаш суп алгаш:

— Авай, аа авай. Бо мөңгүн билзээңни кезек суктунайн бе?

Авазы карааның шилин кедип алган, даарап орган хураган кежи чеңи-чогун эптей туткаш, тоомча чок чүве дег харыылаан.

— О-ог, чүже, оглум?

— Бо мөңгүн билзээңни аан, авай.

— Билзекти дедаан, оглум, ойна даан, ойна даан даадым. Моон соңгаар караам улам четпестей бээр ыйнаан. Сен шеригден келириңге, кедер кылдыр хураган кежи тон даарап каарым ол-дур ийин. Мөңгүн билзекти биеэде авам меңээ берген. Авам ону меңээ бергенинден бээр, та чеже чыл эрти ыйнаан. Авам дугайында сактыышкын кылдыр, ону ап-даа чорзуңза ажырбас ыйнаан, оглум. Азы алдын билзектен садып бээли бе?

— Чок, чок, авай. Ону чоорул? Меңээ чүгле бо сээң билзээң херек. Ону кажан-даа чидирбес мен.

— Бодуң-на бил, оол. Адыр, менче ам шорулба шүңме, оглум. Бо тиглерни эптээрин чазыптар чыгыы олур ышкажыл мен, көрүнчүк — дээш, бодунуң ажылынче улам шымнып кире берген.

Дажы база катап чалымнарже үнүп келгеш, хойну бадырган. Ооң дужунда мээстен Дарыйның өшкүлери аалче шуужупкан. Олар иелээн бот-боттарынче уткуштур кылаштажыпканнар. Чуңмалыг сыннарының баары чеди чүзүн челээш-биле, орааттынгаш, тоолда чүве дег улам аян кирген. Хамык мал-маган аалче шиглей углапкан. Дарый хүлүмзүрбүшаан, Дажыже чоокшулады баткан. База катап ширээ ышкаш хая кырынга келгеннер.

— Бөгүн сээң төрүттүнген хүнүң болгай. Кайгамчык-ла эки хүн болду, чаъс чаггаш, аязы бээрге, Чечектигниң магалыын аа. Мен бо чайлаг дег мындыг чараш чайлаг барынга черле бүзүревес мен — деп, чугааны Дажы эгелээн.

— Мээң төрүттүнген хүнүм-биле байыр чедиргениң дээш четтирдим. Ийе, Чечектиг онза-ла чайлаг. Бис мооң шуут-ла чыс бажынга чайлап турган бис. Бо чылын мында чайлаанывыс ол-дур — деп, Дарый чугаалаан.

— Амдыы чылын база маңаа кээр силер ыйнаан?

— Чок. Амдыы чылын маңаа турбас бис, Дажы. Өске кожуунче көжер бис — деп, Дарый чугаалаан.

— Кайнаар?

— Таңдыже. Ында угбам суг бар. Авам, ачамны ынаар баарын дилеп туруп бээрге, олар чөпшээрежипкен. Ам күзегже көжүп баткаш, ооң соонда, белеткенип эгелээр улус.

Олар дыка үр чугаалашканнар. Чанып чоруурда, Дажы авазының мөңгүн билзээн уругга тураскаал кылдыр берген. Уруг ону албастап туруп берген. Бир шак хире ээрежип келгениниң соонда, уруг ону ап алган. Кажан-бир ужуражып кээрге, ыяап-ла дедир бериптер мен дээш хоржок болган. Чугаа оон хөрлээлезе-хөрлээлезе, олар бот-боттарынга шынчы болурун даңгыраглашканнар. Дарый кезээде, ону манап чоруур бооп аазаан...

Даартазында Дажы суурже бадып келген. Оон аңаа ийи хонгаш, улаштыр шеригже хапкан.

Ол чайдан бээр чээрби чыл эрте берген. Дажы шеригден халажып келгеш, Чечектигге күскээр чанып чедип келген. Ада-иезиниң өөнден аңгыда, ол чоок-кавыда өглер-ле көвей болган. Ийи чыл бурунгаар чугаалап турганы дег, Дарый суг ында чок болган. Олар шагда-ла көжүп чоруй барган. Ада-иезинден ол дугайында Дажы чаңгыс сөс-даа айтырарындан дидинмээн. Күзүн улаштыр өөренип чорупкан. Дарый дугайында ол кымдан-даа айтырбаан. Баштайгы кирип алган институдундан сеткилинге таарзынмайн, бир чыл болгаш, үнүп алган. Ооң соонда Красноярскының университединиң юридиктиг факультединге кирген. Аңаа чедиишкинниг өөренип эгелээн. Баштайгы дээреде кандыг бергелер турбаан дээр. Ынчалза-даа бүгү күжүн салып, шыдамык өөренип турган. Каш чылдар билдирбейн эрткен. Дажы өөредилгезин чедиишкинниг дооскаш, район төвүнге ажылдап чедип келген. Баштай улуг истекчиниң дузалакчызынга каш чыл ажылдаан. Ооң соонда улуг истекчи болу берген. Өг-бүлелиг апарган. Элээн каш чыл иштинде республиканың районнарынга улус судунуң шииткекчизинге ажылдап, бодунуң ажылынга эвээш эвес арга-дуржулганы шиңгээдип алган.

Сөөлгү чылдарда ада-иези назылап кырааш, суурже көжүп киргеннер. Ооң соонда ирей-кадай соңнуг-мурнуг "кызыл-дустап" чоруй баргылааннар. Дажы төрээн районунга улус судунуң шииткекчизинге ажылдап чедип келген. Бичии үүрмектеринден эгелээш, янзы-бүрү херектерни сайгарып шиидип, шииткен херек бүрүзүнүң хоойлу езугаар бүгү талалыг сайгарылгазын кылып, ханы анализ кылырынга Дажы чаңчыккан. Кем-херек үүлгедир талазы-биле районда байдал баштайгы чылдарында ажылдап турганындан, элээн экижип олурар апарганын ол эскерип эгелээн. Ылаңгыя аар үүлгедиг кылыр чорук кончуг ховар таваржыр апар чыткан. Ынчалза-даа аныяктарның, эң ылаңгыя элээди назылыгларның, ортузунга машина-балгат оорлап мунар, шош-содаа үндүрер чоруктар бо-ла таваржып турары ону дүвүредип турган. Суурларга ол талазы-биле суртаал ажылын демниг чорудуп эгелээн. Ону чорударынга чүгле хоойлy-дүрүм органнарының ажылдакчылары эвес, тус черлерде хөй-ниити, профэвилел организациялары, улусчу дружиналар база өске-даа хөй-ниити организациялары калбаа-биле киржип эгелээн.

(Уланчылыг).

«Шын» №16 2024 чылдың март 2