Антон Ондар-оолович Салчак 1996 чылдың январь 17-де Таңды кожууннуң Кочетов суурга төрүттүнген. Ол 2-ги классты Кочетов суурга доозуптарга, өг-бүлези ада-өгбезиниң чер-чурту Мөңгүн-Тайга кожууннуң Мугур-Аксы суурунче көжүп чорупканнар.
2013 чылда Мугур-Аксының 1 дугаар ортумак школазының 11 клазын дооскаш, улаштыр Тываның күрүне университединиң күш-культура салбырынче өөренип киргеш, 2017 чылда кызыл диплом-биле дооскан. Аныяк кижиниң амыдыралче оруунуң ажыын, чоруунуң чогунгурун, үүлезиниң бүдүнгүрүн, чуртталгаже чүткүлдүүн онзагайлап айтыксаан мен.
Ооң авазы Шолбана Эрес-ооловна Салчак Мугур-Аксыга төрүттүнген, ортумак школаны 1984 чылда дооскаш, Кызылдың кооператив училищезин дооскан, быжырыкчы кондитер мергежилдиг, Тываның хлеб заводунга ажылдап чораан.
Айыыл-халаптың хенертен кээри коргунчуг, ону кым-даа билбес.
Шолбана Эрес-ооловна 27 харлыында айыыл-халапка таварышкаш кемдээш, амгы үеде бодунуң кадыының байдалы-биле ажылдавайн турар. Ол 3 ажы-төлдүг: чаңгыс оглу Антон болгаш ооң 2 угбазы бо хүннерде авазының өөрүшкүзү, чоргааралы болганнар.
Улуг уруу Лада Монгуш поварлап чоруур, 4 ажы-төлдүг, оон бичези Милана Салчак өг-бүлези-биле амгы үеде Москвада ажылдап, чурттап чоруур, база 4 ажы-төлдүг.
Хеймер оглу Антоннуң кады чурттап, эки-бакты деңге үлежип чоруур эжи Шеңне Мироновна Дөмүр-оол эге класс башкызы, олар Соруктуг деп чаптанчыг 2 харлыг оолдуг.
Антон Салчак тараалаң Таңдының Кочетов суурунга төрүттүнген болзажок, бөгүнгү амыдыралының хөй кезии мөңге меңгилиг, тоолзуг, чараш Мөңгүн-Тайгага эрткен.
Ол алызындан черле шимченгир, туттунгур-кавынгыры-биле өске эш-өөрүнден ылгалдыг болгаш, спортка хандыкшып, ону сонуургай бергени-биле, чедиишкиннери онзагай: тулган спортчу, кикбоксёр, Россияның 8 дакпыр, Делегейниң болгаш Европаның 2 дакпыр чемпиону, «Мөңгүн-Тайга кожууннуң хүндүлүг хамаатызы» аттың эдилекчизи.
Аныяк оол Мөңгүн-Тайга кожууннуң мөңге меңгизинге дадыгып чаңчыккан, хат-шуурганның улаан дег шимээн-даажының хөөнүнге өпейледип, чассып өскен болгаш, ала-чайгаар-ла шүлүк бижиир болган. Ол салым-чаяанын төрээн чериниң айдызы ыдыктап бергенинге чоргаарланып чоруур.
Антон школачы үезинден-не шүлүк бижип, мөөрейлерге киржип, тиилеп келген. Сеткилиниң ханызындан үнген, хөрек-чүрээн долган ханы бодалдары ону шүлүк бижииринче албадапкан. Аныяк оолдуң шүлүктеринде чер-чуртун алгап мактаан, бойдустуң хуулгаазын чурумалының болуушкуннары болгаш амыдыралчы, бөдүүн энерел сеткил долган одуруглар боттары ала-чайгаар-ла төрүттүнүп, каракка чуруттунуп, ону сөстүң дузазы-биле чеченчидип, өскелерге дамчыдар арганы тыпканын эскерип болур. Антон шүлүк бижиириниң аянын тып, ооң бот-тускайлаң үнүнүң хөөнү дыңналып келгени — номчукчунуң сонуургалын оттуруп, хей-аъдын көдүрүп, онзагай сорунзалыг күш барын айтыксадым.
Эрес чаңым "эзертепкеш",
Эргим даамче углаптар мен,
Шыпшык чүткээн сарлык ышкаш,
Шылаг билбейн чүткүп ор мен.
Бо одуругларда чараш деңнелгени, диригжидилгени ажыглаанын эскерип болур.
Антоннуң авазынга бижээн шүлүктери онзагай: уян кижи ыглаптар, кадыг кижи чымчап кээрин эскерип болур. Ава кижи ажы-төлүнүң Бурганы, айдызы, сүлдези дизе, чазыг болбас. Авазынга кызыгаар чок ынакшылы, чоргааралы, хүндүткели, ооң ёзулуг эр мөзү-бүдүжүнден көстүп чоруур.
Антоннуң спорт биле шүлүк бижиирин деңнеп көрээлиңер. Спорт – кезээде шимчээшкинде турар, а шүлүк бижиири — угаан ажылы. Маңаа тура-соруктуг, бодунуң четпестерин тиилеп, бодун чагырып шыдаар кижилер олче чүткүүр дээрзин билзе чогуур. Ол онзагай мөзү-бүдүшке Антон четкен-даа, бодун бүгү тала-биле деңзигүүрлеп көрген-даа-дыр деп бодум хуумда үнелексээр мен. Ону Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнүнге киирип, ооң кызыл бадылергейин аңаа тывысканын айтып каайн.
«Мээң шүлүктерим — мээң сеткил-хөңнүмнүң уяралы, өөрүшкү-муңгаралымның аарышкызының ажыдыышкыны-дыр. Олар чоннуң сеткилинге айыс болзун, аарышкызын аргажып чорзун дээш бижип эгелээн мен» — деп, ол чогаадыкчы ажылының эгезин тайылбырлаан. Мында аныяк кижиниң бодалының делгеми, мергени, угаан-сарыылының бурунгаар көрүштүү көстүп турар.
Антоннуң “Аарышкы” деп шүлүктээн одуруунуң утказын номчукчуга бараалгаттым.
Ада кижи болгаш, Ада-чурту дээш, аныяк оолдар, эштери дээш сагыш човаашкыны ийи одуругдан-на илдең:
Өскүс хензиг чаштар чолу
Өзү-баарым аартып чору.
Өгбе болуп чурттаваан-даа,
Өңнүктерниң харааданчыын...
Мөңгүн-Тайга кожуунга 2013 чылдың март 3-те болган коргунчуг болуушкун кижилерниң сагыш-сеткилинде аары-биле артып калганы белен кайын уттундурар. Ынчан Ыдыктыг бедик даг — Ак-Баштыгже 7 аныяк спортчу оол үнүп чорааш, көшкеге бастыртып, айыыл-халапка таварышкан болгай. Чораан 7 кижиниң аразындан Антон чааскаан дириг артып, сагыш-сеткилиниң аар аарышкызын ол шүлүүнде илереткен.
Ыдыктыг дагның оваазынга үнүп келгеш, кадактарын өргүп, баглап, кылгы дег ёзу-чаңчылдарны кылгаш, дедир чанары-биле шупту шууштур олурупкаш, бадыпканнар. Хенертен элдеп, чиктиг дааш-шимээнни Антон дыңнап кааш, тура халыыр бодаан, ынчалза-даа бөкпек харлар тигленгеш, бусту берген. Долгандыр тода чүү-даа көзүлбестээн – чүгле ээргииштелген дүвүнүң эзини бөөлденип, кадыг харлар боостаага чедир дуй шыва ап келген. Карактарынга күжүр авазының шырай-арны көстүп, хөй-ле чүве караңайндыр шуужуп эрте бергенде, эзиннелген чидиг шил дег кадыг харлар ооң эктин ажыр чуукталгаш, доктаай берген... Мындыг берге байдалга таварышкан кижи чүгле оран-таңдызындан өршээл, дуза дилеп, тейлээр байдалга турары билдингир. Ол карактарын өрү көргеш, кадыр дагның бажындан төктүп баткан хорум даштар, кадыг харлар, сайлар шуужуп баткан көшке оруун эскерип каан. Кады баткан эштери көзүлбээн. Олары ону мурнай батканын сактып келгеш, ону адаанда манап турар ирги бе деп бодал башка кирген. Ол ыдык дагдан оожум бадып келгеш, өөрлерин дилегзинип, манагзынып, кезек турган-даа. Көөрге, хая баары черде кадарчы кижи турган. Оон өөрлерин айтырарга, чүнү-даа көрбээн болган. Каптагайны кара булут дуглапкан дег, кадарчының медээзинден ол көжүп калган. Кадарчы ону дүрген суурже баткаш, ол дугайында улуска дыңнадырын сүмелээн. Карактарының чажын тудуп шыдаваан, аарышкыдан кара баары саргый берген. Чырык черге чурттаан кижи чүнү-даа көөр, чүге-даа таваржы бээр дээри шын. Бергелерни ажып чорааш, амыдыралдың үндүрүк-киирик оруктарын эртер сен.
Антон бодунуң бо таварышкан үүлезин муңгак сеткилдиң хөөнү-биле дамчыдып, кады ойнап өскен өөрлериниң чырык адынга бодалдарын чогаалче хуулдурган.
Антон Салчак чоокта чаа Кызылдың 17 дугаар школазынга аалчы болуп четкеш, өөреникчилер-биле ужуражылганы эрттирген. Ат-сураглыг шүлүкчү, тулган спортчу өзүп олурар салгалга үлегер болуп, чагыг-сүмезин берген. Шыырак кикбоксёрну дөзексээр оолдар тыптып келгени чугаажок.
/ Раиса ОНДАР, Тываның улустуң башкызы, РФ-тиң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30
