Хостуг хүрештиң эң шыырак дээн баштайгылары ийи алышкы Александр Чүльдүк биле Федор Ондарның төөгүзүн улуг мөге, тренер чораан Болат-оол Чөкпектиң база чээни, Афган дайынының киржикчизи, “Кызыл сылдыс Ордениниң” эдилекчизи, хостуг хүрешке ССРЭ-ниң спорт мастери, тренер башкы Мерген Ооржактың сактыышкыннарындан.
– Ынчан бис 1970 чылда Кызылдың 2 дугаар школазының 9-ку классчылары, шупту 45 кижи,
Совет Тываның 5 чылы аттыг стадионнуң чанында "Спартак" ниитилелиниң спорт школазынга хостуг хүреш белеткелинге улуг сонуургал-биле барып турдувус. Ол үеде хостуг хүреш Тывага диңмиреп турган деп болур. Баштайгы тренерлеривис Болат-оол Чөкпек, Александр Чүльдүк, Михаил Оюн бисти Тываның, Сибирьниң чемпионнары болгаш мастерлери болур силер дээш, шыңгыы белеткеп чордулар.
Баштай шеригжилер ышкаш шыңгыы өөредип турдулар. Аргалар өөредиринге белеткел кылдыр холду канчаар тударын, бутту канчаар базарын, дискек кырынга канчаар олурарын дээш оон-даа өске хевирлерин, дүрүм, чурум езугаар катап-катап өөредип турдулар.
Дараазында холга, бутка үндүр идер бөдүүн, чоорту нарын база берге байдалдан үнериниң аргаларын өөредип, улаштыр шылгалдаларны эрттирип, хыналда база маргылдаа хевирлиг хүрештерни үргүлчү чорудуп турган.
Бергезинге кезек оолдар шыдашпайн-даа баргылааннар. Түңнелинде, шыдамыктары 5 хире кижи 1972 чылда Сибирьниң школачылар спартакиадазынга шаңналдыг черже кирдивис. Улаштыр Россияның школачылар спартакиадазынга баргаш, эживис Сергей Мартна Олимпий оюннарының тиилекчизи Сергей Белоглазовка ойнаткаш, 2 дугаар чер алган. Мен Красноярск хоорайдан делегей чемпиону Алексеевке ойнаткан мен.
Школа дооскаш, институт кирер деп турувуста башкыларывыс Болат Чөкпек биле Александр Чүльдүк бисти эки хүрежир силер деп чагыг сөзүн берип турдулар. Бо ийи башкы Хандагайты школазын дооскан боорга, Өвүр чурттуг деп билир чордум.
Болат Чөкпек башкының сактыышкыннары: – Александр Чүльдүк Хандагайтыга төрелдериниң бажыңынга өөренип, школа дооскан. Ыраккы Чөөн чүктүң Владивосток хоорайга шериг албанын эрттиргеш, Бурятияның башкы институдунуң күш-культура болгаш спорт салбырынче кирип алган. Өөренмишаан, хостуг хүреш секциязынга кирип алгаш, Бурятияның сураглыг мөгелери Чармеев, Баймеев, Зандеев суглар-биле хүрежип чораан болгаш, оларның арга-дуржулгазын шиңгээдип алган. Оон Бурятияның адын камгалап, студентилер ниитилели “Буревестник” база “Спартак” ниитилелдериниң Сибирь база Россия чергелиг маргылдааларынга хөй удаа шаңнал-макталдыг черлерже кирген. Бир катап 1967 чылда, Красноярск хоорайга Сибирь чемпионадынга, бирги чер дээш түңнел хүрешке Красноярск крайның мөгези Николай Мумбаның тренерлери: "Бо удурланыкчың, Александр Чүльдүк, кончуг айыылдыг бурят эвеспе" – деп чагып турганнар. Александр Чүльдүктүң тренерлери Николай Мумбаны кончуг күштүг казах эвеспе деп сагындырып турганнар. Хүреш соонда мөгелерниң бирээзи “Кончуг күштүг эр-дир аал” — деп тывалап чугааланган, ынчалдыр ийи мөге танышканнар.
Александр Чүльдүк Кызылга спорт школа директорлап, тренерлеп, сөөлүнде Чадаана, Ак-Довурак школаларынга тренерлеп ажылдап чораан. Спортчу чедиишкиннери: 1967, 1968 чылдарда Тыва АССР-ниң хостуг хүрешке чемпиону, 1967 чылда 57 килге Сибирьниң 2 дугаар призеру, ол-ла чылын Орджоникидзе хоорайга (Соңгу Осетия) Россияның төп “Спартак” ниитилелиниң чемпиону, Тываның командазы-биле ССРЭ чоннарының Спартакиадазынга киришкен, 1967 чылда “Спартак” ниитилелиниң тергиин спортчузу, ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастеринге кандидат, шыырак дээн хөй мөгелерниң тренер башкызы, ТР-ниң күш-культура болгаш спорт талазы-биле тергиини, спорттуң хоочуну, тыва хүрешке 1966 чылда Наадымга үшкү шаңналдыг черни алган, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының Национал хевирлериниң спартакиадазының тиилекчизи, каш дакпыр призеру, спорттуң национал хевирлеринге РСФСР-ниң спорт мастери (тыва хүрешке).
Ол өөнүң ишти Светлана Салчаковна-биле 1 кыстың, 2 оолдуң төлептиг адазы база хөй санныг уйнуктарның хүндүткелдиг өгбелери.
Александр Чүльдүк биле Федор Ондарның канчаар алышкылар болганын чээни Мерген Чылбаевич Ооржактың сактыышкыны:
– Төөгүде, 1912 чылда, авамның талазындан кырган-ачамның ачазы Шойдар Сат Хомду дайынынче чоруур деп турда, өөнүң ишти 9 айлыг оглун ап ал дээш берипкеш, 3 харлыг оглун (Чүльдүк Шойдаровичини) бодунга арттырып алган. Кырган 9 айлыг оглун (Хаажыкпан Шойдаровичини) Ишкинде угбазы, честези Ондарларның өг-бүлезинге арттырып кааш, Хомду дайынынче чорупкаш, олчаан келбээн. Ынчап кээрге, Чүльдүктүң оглу Александр болган. Чүгле паспорт бижип тургаш, улуг частырыгның хайындан Сат деп фамилиязын Чүльдүк Александр Иванович кылдыр солуй бижээн. А.И. Чүльдүк 1941 чылдың 7 айның 7-де Ийме суурга төрүттүнген, сөөлгү орукче үдээни 1995 чылдың февраль ай.
Хаажыкпан дуңмазының оглу Федор болган. Паспорт езугаар Ондар Федор Хаажыкпанович. 1942 чылдың 9 айның 2-де Ишкин суурга төрүттүнген, 1999 чылдың октябрьда сөөлгү орукче үдээн.
Сөөлүнде кады төрээн алышкылар оолдары мөге эрлер болган. Федор Ондар Россияның төп “Урожай” ниитилелиниң хостуг хүрешке 3 дакпыр чемпиону (1967, 1968, 1969 чч.), Тыва АССР-ниң хөй дакпыр чемпиону, Тываның хостуг хүрешке 1975 чылда тулган чемпиону, ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастерин 1969 чылда алган. Тыва спортчулардан 2 дугаар спорт мастери болган. Тыва, бурят хүрештерге Тыва Республиканың база Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүк чоннарының спартакиадаларынга хөй дакпыр тиилекчи болган. Советтиг Тываның 40 чылдаан оюнда, 1974 чылда, Наадымның 64 мөге хүрежинге 3-кү шаңналдыг черже кирген. Кызылдың Механизация училищезин 1966 чылда дооскаш, улаштыр Таңдының “Тиилелге” совхозка электрик-монтерлап база инструктор-методистеп ажылдап турган. Сөөлүнде Таңды, Барыын-Хемчик кожууннарга база Ак-Довурак хоорайга тренерлеп чорааш, шыырак мөгелерни база тренерлерни белеткээн.
Оларга Игорь Быштак-оол, Александр Оюн, Олег Сат, Сергей Шаравии, Алексей Салчак, Алексей Хертек, Александр Мижит-Доржу, Александр Ооржак хамааржыр. Эки чедимчелиг ажыл-ижи дээш, “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы”, Тыва Республиканың база Россияның күш-культуразының болгаш спорттуң тергиини, “Спорттуң хоочуну”, күш-ажылдың хоочуну дээш өске-даа шаңнал-макталдарның эдилекчизи.
Өөнүң ишти Дыртык Сарыгларовна-биле 1 кыс, 3 оолду өстүргеннер, хөй санныг уйнуктарның өгбелери.
Ада көрбээнин оглу көөр дээн ышкаш, Хомду дайынының киржикчизи Шойдар Саттың оолдарының оолдары Александр Чүльдүк биле Федор Ондар алышкылар хөй санныг хүреш көрүкчүлериниң ынак мөгелери база хөй-хөй санныг мөгелерниң үлегерлиг тренер башкылары. Алышкыларның кайызының-даа хүрежи хартыганың кашпагайы дег аваангыр чараш, буттаза буттаар, майгыза майгыыр, шалый баскаш, чарын кырынга дүжүрер-даа. Төөгүнү салгалдары сактып чорууру-биле, тыва хүрештиң амгы үеде дүрүмү-биле алышкыларның ийилдирзинге Тыва Республиканың “Хартыга мөгези” деп атты тыпсыр болза төлептиг болур.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
«Шын» №74 2023 чылдың сентябрь 30
