Лопсаң Арбак оглу Күжүгет (чонда ады Мөге Арбак оглу) – Тываныӊ сураглыг мөгези. Барыын-Хемчик кожууннуӊ Хөнделеӊ сумузунга чурттап чораан. Өөнүӊ ишти ызыр-шыырак, чандаш угбай. Олар ийи уруглуг. Ол көш үезинде өөнүӊ ыяжын боду чүктеп алыр чораан. Ажыл-ишчи, топтуг бүдүштүг мөге. Ооӊ чурттап чораан хонаштарыныӊ орну Хөӊделеӊниӊ Белдир-Каът, Бора-Талдарда ам-даа бар.
Даа, Бээзи кожууннарның улуг чыыштарынга болур хүрештерге чылдың-на шүглүп үнер мөге Лопсаң Арбак оглу Күжүгет чораан. Ол мунар аът-хөлгези-даа чок, Барыын-Хемчиктиӊ Хөнделеӊ сумузунда Белдир-Каът деп черден Чадаанаже киир чадаг базыптар турган. Мөге озалдап чеде бээрге, бирде киирбейн-даа турган таварылгалар бар дээр. Ядыы-ядамык кижи боорга, ону дорамчылаксаар сеткилдиглер база чораан. Бай-Тайганыӊ байлары ону тускай мөгези кылдыр хүрештиргеш, шаӊнал-макталдарын боттары шиӊгээдип ап турган дижир. Ол чүүлге шыжыккан Мөге Лопсаӊ Арбак оглу байныӊ одарынга чораан чылгызындан хунан аскырны шалбадааш, чүктеп алгаш, шөлээн базып чоруй барган. Ол кажан-даа кижилерге сөгүрүп, диленип чорбаан. Алыс шынга ынак, арын-нүүрлүг, чонунуӊ аразынга улуг чоргаарал, хүндүткел-биле чурттап чораан.
Моолдуӊ улуг байыр-наадымынга удаа-дараа шүүлген. Бир катап хүрежип чорда, моол мөгеже чайып, чон «деӊ-деӊ» – деп алгыржып туруп бээрге, ол үжүүрлешкен мөгезин көдүргеш, шииткекчилер мурнунга октапкан. Ол таварылганыӊ соонда улуг айыылдыӊ диргелип келирин баш удур буянныг кижилер билгеш, мөгени дестирген дээр. Мындыг кайгамчык, төрүмелинден тускай салым-чаяанныг мөге Күжүгеттер аймаанга төөгүде чорааны шын.
Арбак оглу Мөге Лопсаӊ назы-хар мунуп келгиже чедир хүрежип келген. Ол хоочурап, аарып тургаш, сөөлгү катап Алашка болган улуг хүрешке барган дижир. Ынчан ол Хомушку уктуг Шончууржук деп аныяк мөгениӊ дөӊмээн часкааш, «Дыӊзыг-ла-дыр, ажырбас!» – дээш, аныяк мөгеге ынчаар дүжүп берип, назынында бир дугаар октатканы ол. Чүү-даа чүве үелиг дижир. Ону Мөге Лопсаӊ Арбак оглу эки билип чораан. Ынчангаш аныяк мөгениӊ байдалын шинчилеп көргеш, ону деткип каан.
Ооӊ соонда Мөге Арбак оглу хүрешпейн барган. Кадык-хораазы баксырааш, «кызыл-дустаан». Ону орнукшудуп, ораап салган черинге эртенинде ооӊ хөрээнге дилги төрүп алган орган дижир. Мөчүзүнүӊ хөрек сөөктери тудуш, кижиден бир аӊгы, тускай чаяалгалыг мөге чораан дижир.
Мөгениӊ өөнүӊ ишти, ийи уруу эр күш, деткимче чок, берге байдалга арткан. Ынчан Тываныӊ сураглыг байлары Бай-Хелиӊ биле Сеӊгин-Чаӊгы кудалажып турган. Ол үеде кончуг кажар, ырак угаанныг Сеӊгин-Чаӊгы Күжүгет аймактыӊ Мөге Лопсаӊ Арбак оглунуӊ үре-садызын Сүт-Хөлче көжүрүп алгаш барган. Өгбелерниӊ чугаазы-биле алырга, мөге кижи кыс кижиден салгаар дижир. Ында ханы утка-ла бар. Ол хевээр Барыын-Хемчик кожуунга ындыг улуг чаяанныг мөге төрүттүнмээн. Ынчангаш Хөнделеӊ, Алаш Күжүгеттери хам, ламалар чалап, улуг мөгениӊ мөчү-сөөгүн ыдыкшыдып, тускай ёзулал кылыр дээш баарга, ооӊ чүзү-даа артпаан болган. Улуг назылыг кижилер «Сеӊгин-Чаӊгы, чок-ла болза, моолдар ийикпе, Улуг Мөгевистиӊ мөчү-сөөгүн алгаш барды бе?» – деп каразып, хараадап арткан.
Амгы үеде Тываныӊ сураглыг, ат-алдарлыг мөгелери Сүт-Хөлден үнүп эгелээн. Ол ышкаш Тываныӊ күчүтен мөгези, Наадымныӊ 17 дакпыр тиилекчизиниӊ авазы Күжүгет уктуг кижи дээр. Ооӊ даайлары база шупту мөгелер. Ол дугайында «Ишкинниӊ аалчызы» деп дамчыдылгада тодазы-биле чугаалап турар. Ынчап кээрге бо бүгүнү таптыг өөренип-шинчилеп көөр болза, Лопсаӊ Арбак оглу Күжүгеттиӊ салгалдары Сүт-Хөлде барган-даа бооп чадавас.
2000 чылдарда Хөнделеӊ чонунуӊ экер-эрес оолдары сүмелешкеш, Мөге Арбак оглунуӊ чырык адынга тураскаадып, барыын кожуунга улуг мөге кижи катап чаяаттынзын деп сүзүглеп, Наадым деӊнелдиг хүрешти-даа эрттирген. Амгы үеде Күжүгеттер аймаа оваа дагып, Мөге Арбак оглу ышкаш салым-чаяанныг кижилер аймаавыска төрүттүнүп, бодаразын дээш, чылдыӊ-на чүдүп-сүзүглеп эгелээн.
Бо дугайында Россияныӊ шылгараңгай күш-ажылыныӊ хоочуну, Тываныӊ алдарлыг малчыны, Тыва Республиканыӊ күш-культуразыныӊ болгаш спорттуӊ тергиини, Арбак оглу Мөге Лопсаӊныӊ салгалы Юрий Кенденович Күжүгет өгбелеринден дыӊнааш, бижиткен.
/ Шеңне КҮЖҮГЕТ.
“Шын” №89 2024 чылдың ноябрь 20