Амгы үеде тыва шүлүк чогаалын чонга бараалгадып, уран сөстүң кежээлерин удаа-дараа эрттирип турары тыва культураның база бир көскү хемчеглериниң бирээзи болуп, чоннуң кичээнгейин хаара тудуп турар болу берген.
Бо чылын Тыва дыл хүнүн республика 10 дугаар байырлап турар. Бо кайгамчык байырлалга тураскаадып, Тываның аңгы-аңгы булуңнарында культура төптеринде, клубтарында болгаш өөредилге черлеринде янзы-бүрү деңнелдиң культура-массалыг хемчеглери болуп турар. Оларның аразында «Тыва Республиканың улустуң башкызы Р.Р. Бегзи аттыг Тываның өөредилге сайзырадыр болгаш билиг бедидер институду» республиканың тыва дыл башкыларынга «Шүлүк болгаш проза чогаалының кежээзи» деп мөөрейни эрттирген.
Чаңчыл болган мөөрейге янзы-бүрү өөредилге черлеринде ажылдап чоруур башкылар аңгы-аңгы чогаалдарны бараалгадып киришкеннер. Оларның аразында хөй кезиинде Александр Даржайның «Тыва дылым», Антон Үержааның «Ие дылым», Чооду Кара-Күскениң «Тывызыксыг тыва дылым», «Эң-не дээди эртиневис» деп шүлүктери мөөрей санында катаптаттына бээри киржикчилерге ойнаштыг эвес байдалды тургуза бээр. Бо чүүл мөөрейни Тыва дыл хүнүнге тураскаатканындан болуп турар бе азы тыва дыл башкыларының үнелээри кол чогаалдары үстүнде адаттынган шүлүктер болганы-биле болуп турар бе? Ынчангаш Тыва дыл хүнүнге тураскааткан шүлүк мөөрейинге чедиишкинниг киржир деп бодаар болза, ук шүлүктерни шиливезин кызыдып, өске чогаал бараалгадырын оралдашса ойнаштыг болур. Чок-ла болза оларны киржикчи бүрүзү бодунуу-биле тускай бараалгадыр арганы тывары күзенчиг.
Бо чылгы мөөрейге Степан Сарыг-оолдуң «Саны-Мөге», «Алдын-кыс» деп шүлүглелдериниң кезектерин бараалгатканы мөөрейниң шииткекчилеринге улуг өөрүшкү болган.
Степан Сарыг-оолдуң «Алдын-кыс» деп шүлүглелиниң маадыры Аржаанныг хемде чурттап чоруур Алдын-кыстың овур-хевирин Кызыл кожууннуң Сукпак школазының эге класстар башкызы Роза Ажы кожамыктай каап тура бараалгаткаш, мөөрейниң тиилекчизи болган.
Орус дылдан тыва дылче Афанасий Феттиң «Какое счастие: и ночь, и мы одни!» деп шүлүүнүң «Экизин аа» деп очулгазын Теве-Хая ортумак школазының башкызы Орланмаа Идам-Сүрүң бараалгаткаш, II черге төлептиг болган. Очулдурган чогаалдар аразында Андрей Дементьевтиң «Не смейте забывать учителей» деп шүлүүнүң «Башкыларны уттуптар деп семевеңер» деп Мэңги Ооржактың очулгазын Кызылдың 22 дугаар ортумак школазының башкызы Чечена Монгуш бараалгаткаш, тускай шаңналга төлептиг болган.
Александр Даржайның «Дамдың-дыр мен» деп шүлүүн номчуп күүсеткен П. Морозов аттыг аграрлыг лицейниң башкызы Сайзаана Ондар тускай шаңналды чаалап алган.
Бо чылгы мөөрейниң киржикчилериниң шыырак белеткенгенин шииткекчилер айтып, башкыларның чогаадыкчы ажылдап турарын демдеглээннер. Чогаал башкызының уран номчулгага мергежээни өөреникчилеринге төрээн дылынга хумагалыг, хүндүткелдиг хамаарылганы кижизидеринге салдарлыг дээрзи чугаажок.
Мөөрейге бодунга бедик негелдени салып турар башкылар бар, чижээ, Эдуард Мижиттиң «Тыва дылым» деп чогаалын бараалгадырын оралдашкан. Чогаалчының төрээн дылы-биле нарын харылзаазын, сагыш-сеткилиниң аарышкызын, өөрүшкүзүн илереткен бо чогаалды шилип алганын дидим чорук деп санаар. Алексей Бегзин-оолдуң «Хөглүк ашак хөктүг чагыы» деп чогаалы дыңнакчыларның кичээнгейин хаара тудуп турза-даа, күүседикчиниң сөзү уттундура бергени харааданчыг болду. Эрик Донгактың «Коргунчуг-дур» деп амгы үеде орустажып телефон, интернет таварыштыр чугаалажып, тыва кижиниң эвилең-ээлдек чугаалажыр чаңчылдары чидип бар чыдарының дугайында шүлүктү дамчыдары база нарын айтырыг болган.
Чогаалды бараалгадып турар үеде, чеже-даа шээжилеп алган болза, чогаалчының дамчыдар дээн бодалы азы күүседикчиниң чүнү көрүкчүлерге дамчыдыксааны орта көзүлбейн баары хомуданчыг. Ооң аңгыда шүлүк мөөрейинде келген хирезинде белеткели чиг, сөзү сүрээдээнинден уттундура бээр киржикчилер база бар.
Тыва дылдың орфоэпиязын, чогаалда одуругларның логиктиг ударениезин сагыыры чугула. Чогаал бүрүзүн лозуң, кыйгырыг дег бараалгадыры окта шын эвес, мөөрейниң негелдезинге дүүшпейн баар. Ылаңгыя философчу уткалыг, риториктиг айтырыгларлыг чогаалдарны, сагыш-сеткилиниң хайныышкыны улуг эмоционалдыг чогаалдарны күүседип тура, кичээнгейлиг болуру чугула. Шүлүктү бараалгадып тура, көрүкчүлер-биле, дыңнакчылар-биле харылзааны тудуп алыры база кол черни ээлээр ужурлуг.
Республика чергелиг мөөрейге биче хемчээлдиг азы уруглар чогаалынга хамааржыр чогаал шилип алыры киржикчиге чамдыкта ойнаштыг болбайн баар. Проза, драма чогаалындан монологтарны, пейзаж, интерьер дээн ышкаш уран-чечен кезектерни бараалгадыры башкының уран номчулга талазы-биле дилээшкинниг туружун, өзүлдезиниң демдээн көргүзер.
Бо чылдың шүлүк мөөрейинге чаңгыс-даа эр башкы киришпээнин мөөрейниң жюри даргазы Тыва Республиканың улустуң артизи Мерген Хомушку улуг чидириг деп санаан. Өөредилге черлеринде ажылдап чоруур эр башкыларның өөреникчилер, сургуулдарның кижизидилгезинге, өөредилгезинге салдары улуг болганда, оларның база шүлүк мөөрейинге идепкейлиг киржири күзенчиг.
Оон аңгыда амгы үеде Тываның тускай ортумак өөредилге черлеринде тыва дылды башкылап эгелээн болганда, ук өөредилге черлеринде тыва дыл башкылап чоруур башкыларны бо мөөрейже дараазында чылын хаара тудары мөөрейниң эрттирикчилеринге улуг чедиишкин болур деп санап турар бис.
Мөөрейниң кол сорулгазы – киржикчиниң шилип алган чогаалы-биле бодунуң көргүзүксээн, чугаалаксаан бодалын дыңнакчыларга чедирип шыдаптары. Ук сорулганы чедип алыры-биле тыва чогаалдың эгээртинмес «үүжезинден» сеткилинге тааржыр чогаалды бараалгадып, тиилелгеже кордакчы болуп, мөөрейге киржири башкы кижиниң база бир маадырлыг чедиишкини.
Дараазында мөөрейге оон-даа хөй башкылар киржип кээри күзенчиг. Ол дээрге-ле тыва чогаалчыларның чогаадыкчы ажыл-херээн, тыва литератураны сонуургаар башкылар улам немежип, бодунуң чогаадыкчы ажылынга чаа арынны ажыдар аргалыг болуру-дур.
/ Чочагай ХОМУШКУ, мөөрейниң жюри кежигүнү, Национал школа хөгжүдер институттуң тыва филология лабораториязының биче эртем ажылдакчызы.
Авторнуң тырттырган чуруу.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6
