Эрес-кежээ кижилер боттарының хууда ажыл-агыйын эгелеп, ону улам сайзырадыр дээш, күрүнеден деткимче алыр аргаларының бирээзи социал керээ апарган. Алыс кедизин бодаар кижилер күрүнеден янзы-бүрү социал төлевирлер акша-төгерии-биле хүнүнде бораланып чурттап олурбайн, социал керээни чарып, ооң акшаландырыышкыны-биле эртем-билии, мергежилиниң, сонуургалының аайы-биле боттарының хууда ажыл-агыйын ажыдып ап турарлар.
Эрзин кожууннуң Мөрен сумузунуң девискээринде база социал керээ ачы-дузазы-биле хууда ажыл-агыйын эгелеп алган кижилер элээн хөй. Амгы үеде оларның хууда ажыл-херээ чаа-ла шуудап, орулгалары ындыг кончуг хөй эвес-даа болза, келир үеде сайзыраңгай биче сайгарлыкчы бүдүрүлгелер апаарынга социал керээниң киржикчилери ынанып турарлар.
Тус черниң чурттакчы чонунуң культурлуг болгаш социал-экономиктиг хереглелдерин хандырар биче сайгарлыкчы чорук угланыышкыннарда социал керээ хевири өктереп эгелээн деп, Мөрен сумунуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Чаяана Чомбул дыңнаткан.
2020–2022 чылдарда Мөрен сумунуң 9 чурттакчызы социал керээни чарып, амгы үеде хууда ажыл-херээн шуудадып турар.
Тыва кижиниң өгбелеринден дамчып келген, эът-ханында сиңген ижи – мал ажылы. Боттарының хууда мал-маганының санын көвүдедир, эът, сүт, дүк дээш мал ажылының өске-даа продукциязын бүдүрер сорулга-биле социал керээ деткимчезин алган мөренчилер бар. Артыш Аракчаа 2021 чылда социал керээ акшазы-биле бир буга биле инектер садып алган. Амгы үеде ооң коданында мыйыстыг бода малдың бажы 10 ашкан. Келир чылдан ыңай Артыш Артемович сүт болгаш оон кылган ак чемни элээн хөй хемчээлдиг бүдүрүп үндүрүп, тус черниң чонунга сада берип болур.
“Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” губернатор төлевилелиниң киржикчилери Белек Серенмаа биле Очурбаа Допчут оларның ажыл-херээ элээн шуудаан. Төлевилел ёзугаар алган шээр малының дуюун дуглап, төрүүр хойларны 2023 чылда дужаап берип, хураганнарын боттарынга арттырып алыр.
Артыш Идам “Чаа сорук” губернатор төлевилелиниң 2021 чылда киржикчизи. 19 инекти, 1 буганы төлевилел ёзугаар алган. Оларны Ортаа-Адыр деп черде кыштагда азырап өстүрүп турар.
Аким Сараагай Мөрен суурдан дыка ырак эвесте Дуганныг деп черде пилораманы тургускан. Тайгага ыяшты кескеш, оон сөөртүп бадыргаш, пилорамазынга дилдирип турар. Ооң бүдүргени брустар, манзалар тус черниң чурттакчы чонунуң тудуг материалдарынга хереглелдериниң элээн кезиин хандырып турар апарган. Мөрен суурга “Эзирлер уязы” биче спорт залды тударынга Аким Сараагайның бүдүргени тудуг материалдарын база ажыглаан. Сайгарлыкчының ажыл-херээ чаа-ла хөнүп турар-даа болза, ол халас ачы-дузаны бодунуң шаа-биле чедирип турар апарган – “Эзирлер уязын” тударынга, улуг эвес хемчээлдиг-даа болза, тудуг материалдарын тускайлап берген.
Көдээ суурларның чурттакчылары хеп чуур черлерниң төлевирлиг ачы-дузазын ажыглап турар апарганын хайгаарап көргеш, хеп чуур черни ажыдары-биле, Сайдаш Сырат бажыңының өрээлдериниң бирээзин аңгылай септеп дерээн. Социал керээ акшазы-биле хеп чуур улуг ийи машинаны саткаш, өрээлге тургускаш, хеп чуур черни аңаа ажыткан. Мөрен суурнуң чурттакчылары ооң төлевирлиг ачы-дузазын ажыглап, эң ылаңгыя даштыкы хепти, кылын чоорганнар дээш өске-даа чүүлдерни чугдуруп турар.
Социал керээниң киржикчилериниң аразында күрүнениң деткимчезиниң чүгле экономиктиг ажык-дүжүүн бодавайн, боттарының чогаадыкчы хандыкшылының аайы-биле хууда ажыл-херээн ажыдып ап турарлар база бар. Эрзин кожууннуң Мөрен сумузунда Очур Белчей, Даң-Хаяа Күржепей олар чогаадыкчы чорукка сонуургалдыг кижилер. Очур Доржуевич хөгжүмчү, чазаныр ус-шевер салым-чаяанныг. Эң ылаңгыя тыва улустуң хөгжүм херекселдерин чазаарынга мергежээн. Кеңгирге, игил, дошпулуур дээш өске-даа хөгжүм херекселдерин чазап турар. Хөгжүмге болгаш ус-шевер чорукка хандыкшылдыг аныяктарның бөлүүн база организастаан. Бөлүктүң кежигүннери Мөрен сумуга болгаш Эрзин кожуунга культурлуг болуушкуннарга идепкейлиг киржип турарлар.
Даң-Хаяа Күржепей чуруктар тырттырарынга хандыкшылдыг. Ынчангаш Мөрен суурга фотостудия ажыдып алырын шиитпирлээн. Социал керээ ёзугаар алган акшаландырыышкынга бодунуң акша-төгериин немээш, эки шынарлыг фотоаппаратты болгаш өске-даа дериг-херекселди садып алган. Даң-Хаяаның эгелеп алган ажыл-херээнде фотостудия кылдыр дерип алыр бажыңның азы өрээлдиң чогу шаптараазынныг. Мөрен сумунуң төлээлекчи болгаш күүседикчи эрге-чагыргалары Даң-Хаяа Эрасовнага дузалажып, чагырга бажыңында өрээлдерниң бирээзин түр када ажыглаарын чөпшээрээн.
Амгы үениң кижилери телефоннар-биле бот-боттарын чеже-даа тырттырып турар болза, профессионал фотографтың тырттырган чуруктарының шынарлыын, ооң ачы-дузазын хереглээр кижилер, организациялар хөйүн амыдырал көргүскен. Даң-Хаяа Эрасовнага чагыгларны тус черниң чурттакчылары болгаш организациялары бо-ла киирер. Өг-бүле байырлалдары, доозукчулар кежээлери, куда-дой дээш чуртталгада солун болгаш кижилерге чугула болуушкуннар хөй. Оларны кижилер чуруктарга кезээде арттырып алырын күзээр. Ынчангаш Даң-Хаяаның ачы-дузазын хереглээр кижилер эвээш эвес.
Мөрен суурга фельдшер-акушер пунктузун тудуптарга, ФАП-тың эрги бажыңында өрээлдерни социал керээниң киржикчилеринге тускайлап бээр план тус черниң эрге-чагырга органнарында бар.
/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
"Шын" №31 2023 чылдың апрель 29
