Ам бо 80 харлап турар школамның үнген дөзү – Манчүректиң эге школазы. Ооң баштайгы директору Деге Самбаевич Ондар. Шыны-биле алырга, Алдан-Маадыр школазы ТАР үезинде ора-сомазын алган дээр болза, частырыг чок. Ынчангы үеде үжүк-бижик билбес чорукту узуткаар дээш, чайлаг, кызыл-өглер школазы тургулаан. Ол 1942 чылда тургустунган. Кадыг-берге дайын үезинде школаның холу салдынмайн, шыдажып үнген. Ынчангаш Алдан-Маадыр школазы маадырлыг школаларның санынче кирип турар.
Аныяк-чаш назынымның чылдарында эртемнерниң эжиин ажыдып кирген мээң эргим, өскен өөм ышкаш школаның дугайында, каксы-даа бол, сактыышкынымны бижип көрейн.
Мында мээң эргим өөм ышкаш дээн домактың утказы: 6 харлыг чажымдан бүдүн өскүс арткаш, школа дооскужеге чедир күрүне хандырылгазынга турган мен. Чайын пионер лагеринге чайлаар, а күзүн школамче өөренип чедип кээр турдум. Бирги класска 1954 чылда өөренип эгелээн мен. Школавыс чаңгыс өрээл, бичии дөрбелчин бажың чүве. Суурдан элээн ырак хавак кырынга турган. Ол үениң аайы-биле бирги класска хар-назынын барымдаалавайн, холуй өөредип турган. 6 харлыг бис 18 – 20 харлыг акыларывыс, угбаларывыс-биле кады өөренип турдувус. Олар дээрге Танов, Макай-оол, Шынаң-оол, Карандаш, а угбаларывыс Шүңмек, Машина, Майток, оон-даа өскелер. Школаның директору Сарыглар Карыма Кыстанмааевич.
Аалдары элээн ырак сургуулдар школага аъттарын, а чамдыктары молдургаларын мунуп алгаш, өөренип кээп турганнар. Ол хөлгелерин херимде өртеп-баглап каан тургулаар чүве ийин. Өглеринден кээп турар сургуулдарның идик-хеви аңгы-аңгы: хой кежи алгы чүвүрлер, хөм хап идиктер, даалымба пөстен даараан хөйлең, чүвүрлер. А кышкы үеде хой кежи негей тоннар, өшкү кежи чолдак хөректээштер боор чүве. Бо бүгү караамда ам-даа чуруттунуп артып калган. Күрүне хандырылгазынга бистиң идик-хевивис эки турган. Интернатка амданныг хлебти моол кадай быжырар турду. Кидис өө школа чанынга турар чүве ийин.
Чаңгыс өрээл школавысты улай туткаш (чылын сагынмайн тур мен), 7 чыл школазы кылдыр эде адаан. Школавыс директору Екатерина Михайловна Командирина апарган. Ол кедергей улуг-шыырак, шыңгыы негелделиг башкы чүве. Школавыска янзы-бүрү омак-сөөктүг башкылар хөй турган, ынчангаш кол-ла эртемнерни олар башкылап турганнар. Ол эртемнерни очулдурукчу башкы таварыштыр өөредип турган. Олар биске быжыг билигни берип, эртем-билиг далайынче үдеп, ажык орукту изеп бергенинге өөрүп, амдыгаа чедир утпайн, сактып чоруур мен. Черле ынчаш, Алдан-Маадыр школазынга аажок талантылыг башкылар ажылдап турган. Олар ам бистиң аравыста чок-даа болза, сактып бижиири артык эвес боор. Оларның киирген үлүг-хуузу школаның төөгүзүнге артар ужурлуг. Ам сактып көрээлиңер: Маржымал Очурович Ондар. Баштай интернатка шериг хептиг, чазык шырайлыг, делгем хөректиг аныяк бот кижизидикчи башкы ажылдап келген. Чоорту күш-ажыл башкылай берген. Маржымал башкы дыка талантылыг шевер кижи болган, узаныр-чазаныр, а кажан сыгыртып-хөөмейлей бээрге, ооң чанындан ыравас турган бис. Бызаанчы, игил, хомус дээш, кандыг-даа хөгжүм херекселдерин чазап кылып турган. А интернаттың дазылгазынга кежээки үеде суурнуң сыгыртыр, хөөмейлээр оолдарын чыып алгаш, ужуражылгаларны эрттирип турган. Бир кайгаар чүвем – Алдан-Маадыр суурга дыка хөй сыгыртыр, хөөмейлээр оолдар чурттап турганнар: Ооржак Хунаштаар-оол, Сундукай, Сот акый, Бүрзе, Аңгыр-оол, Үспеек (Үс акый), оон-даа өскелерни сактып олур мен. Ол кежээге келген орус омактыг башкылар дыка магадап, көрбээн чүвезин көрүп каан дег, сыгыртыр, хөөмейлээр оолдарның аксын ажып шаг-ла турар чүве ийин.
Бис дазылгавыска келгеш, өттүнүп сыгыртып-даа турар бис. Маржымал башкы сыгыт-хөөмей бөлгүмүн ажыдып алгаш турган. Бөлгүм киржикчилеринден хоомай эвес сыгытчылар, хөөмейжилер үнгүлээн. Олардан мээң чаңгыс классчым Кылаң-оол Монгуш тергиин турган. Көрүлде-фестивальдарга шаңнал-макталды ап турган. Маржымал Очурович ол чер чурттуг топтуг-томаанныг чараш кыс Хоор угбай-биле өг-бүле тудуп чурттай бергеннер.
База бир кижизидикчи башкы Омзаар Шетович Серээ. Кызыгаар кезээнге турган хеви-биле олчаан интернатка кээп, кижизидикчи башкы болуп ажылдай берген. Ол боду хүлүмзүрүп чоруур, ынчалза-даа шериг чурумун салбаан, кедергей шыңгыы. Столоваяже чемненип баарда, чыскаалып алгаш, марш-биле ырлажып чедер, оруннарны чаңгыс аай чараштыр эдер, дазылга ишти кылаңайнып турар кылдыр чуур. Хүн чуруму шак, минута-биле санап кылдынган, чурум үрээр өөреникчи чок турган. Омзаар башкы гармошкага кедергей ойнаар. Мээң чүрээм ала-чайгаар-ла ынаар тыртыла берген. Бодум безин билбейн, гармошканың чараш тааланчыг үнүн дыңнаар дээш, башкының чурттап турган борбак бажыңынга бо-ла маңнап чеде берген турар мен. Башкым бирде мени “Онаалгаң кылбайн, бээр маңнап турар сен!” – деп кончуп, чамдыкта гармошканың үннерин айтып берип, “Колхозчу мен” деп ырыны өөреткен-даа. Ол-ла хевээр гармошка, баян-биле чарылбаан мен. Омзаар Шетович база-ла бот ажылдап келгеш, Алдан-Маадыр суурнуң ховар дээн чараш кызы Семис Чанзановна угбай-биле өг-бүле тудуп чурттай бергеннер. Омзаар башкы сөөлгү чылдарында тыва радио, телевидениеге корреспондент-журналист болуп ажылдап турду.
Дараазында башкывыс Кертик-оол Күжүгетович Монгуш – бот-тывынгыр композитор. Баянга ойнаар, хылдыг хөгжүм оркестрин удуртуп турган. Кертик-оол башкы мени баянга ойнадып, нотаның эге билиглерин берген чүве. База-ла элдептиг аныяк башкы. Чаа ажылдап келген аныяк херээжен башкы Сүвүр-Кара Монгуш-биле өг-бүле туткан.
База бир башкывыс Экер-оол Түлүшевич Кечил-оол – бичии уруглар чогаалчызы. Шүлүк чогаалынга ынактарның бөлгүмүн эрттирип турду. Ынчан кончуг аныяк башкы хостуг үезинде хаакка маңнап, улуг-хүннерде бисти эдертипкеш, походтап, бедик-бедик тейлерден чуңгулап-даа турар бис. Башкывыс хаактыг маңнап ора-ла, тура дүшкеш, хараган дөзүнге орган бора-хөкпешти чаптап: “Оолдар! Топтап көрүңер даан! Боску ак богаалыг, бора өң чучактыг...” дээр. Ам бодап олурарымга, ыры апарган “Бора-Хөкпеш” деп шүлүү ол хире. Ол бичии уругларга чараш-чаптанчыг шоодуглуг-даа шүлүктерни хөйнү бижээн. Бо башкывыска дыка ынак турган бис. Походтап чораан черивиске доңа берген хлевивисти отка эргизип чип, шай-даа хайындырып ижип чораан бис.
Ам Тываның башкыларының башкызы болгаш Тываның алдарлыг эртемденнериниң башкызының дугайында бижип көрейн. Школага тыва дыл болгаш төрээн чогаал башкызы болуп ажылдап келген Алексей Мукур-оолович Белек-Байыр. Бо башкының кичээли кедергей солун эртер, чалгаарап, тенектенир чай чок, өөреникчи бүрүзүн айтырып четтигиптер. Ханы билиглиг. Балыктаарынга кедергей сундулуг. Кичээлдер төнерге азы дыштаныр хүннерде улуг класстың оолдарын эдертип алгаш, Хемчик, Алаш хемнерже чоруптар. Черге чорааш, аажок баштак солун-хөктүг чүүлдерни бо-ла чугаалай бээр, бисти черле чалгааратпас, орук эрткенин билбейн баар турган бис. Ынчан балык дээрге имилеме чүве болгай. Колдуу-ла кадыргы, мыйыт, шокар. Башкывыс октаар сыырткыыжынга ортумак белдерни тудуп ап турду. Өөрүүрүн кандыг дээрил аан... Туткан балыывыстың чамдыызын черге өрттедип чип, а бир чамдыызын башкывыстың шоодайынга суккаш, чадаг-тергезинге шарып бээр турдувус. Ол аажок бөдүүн эртемден башкы тергезин чедип алгаш, бис-биле хөөрежип, таваар базып олурар чүве ийин.
Ам Алексей Белек-Байырның эртемден өөреникчилеринден кезек кижиден адап көрейн: Монгуш Борахович Кенин-Лопсан, Александр Чайбарович Кунаа, Доржу Сеңгилович Куулар, Шулуу Чыргал-оолович Сат, Херел-оол Дажы-Намчалович Ооржак дээш оон-даа өске.
Өөреникчилериниң аразында чурукчулар, композиторлар база бар. Чурукчу Сергей Лаңзыы, композитор Альберт Танов, чогаалчылар мырыңай эңдерик, оларның шуптузун бижиир болза, хөй үе херек.
Школавыстың дараазында директору Сүүр-оол Хүргүлекович Ондар. Ол Тываның алдарлыг Арзылаң мөгези. Ол школага күш-культура башкызы турган. Боду спортка кедергей ынак: хүрежир, хол бөмбүү ойнаар, хаактаар, конькилээр, хөккей ойнаар – спортка дески кижи турган. Күш-культура кичээлдери эң-не бедик деңнелге эртип турган. Кышкы үелерде (ынчан спорт залы деп чүве бар эвес) даштын чеже-даа соок болза, кичээл ыяап-ла эртер турган. 5 – 6 дугаар күш-культура кичээлинде башкывыс бисти алгаш, Хемчик дожунче чоруптар. Школадан Хемчик дожунга чедир 5 – 6 км ырак. Аңаа баргаш, дошту кылайтыр аштап алгаш, кежээге чедир хөккейлеп ойнаар турдувус. Бис, интернат оолдары, дүштеки чем чивейн, “өлүр” чеде берген арай боорда-ла дазылгавыска аштаан-суксаан калгып кээп турган бис. Сүүр-оол Хүргүлековичиниң өөнүң ишти Манчүрек чурттуг Ондар Деспи. Деспи Санааевна төөгү башкылап турду. Сүүр-оол Хүргүлекович класстан дашкаар күш-культураның сайзыралынче улуг кичээнгейни салып турган. Ооң бир чижээ – кышкы дыштанылга үезинде спортчу маргылдаалар эрттирер дээш чадаг Ак-Даш, Хорум-Даг, Чыраа-Бажы, Шекпээр школаларынга баргаш, хөккейге маргылдааларны эрттирип, ойнап чораан бис. Черле кончуг тура-соруу бедик башкы. Часкы дыштанылга үезинде школаның улуг класстарының өөреникчилерин, башкыларын болгаш ада-иелерин эвилелдеп алгаш, Ара-Аргадан токпак хап ажылдап база турган бис. Ол кончуг берге ажыл. Хол хирээзи-биле улуг чоон дытты балды-биле кертип, хол хирээзи-биле хирээлеп тургаш ужурар. Ооң соонда одура хирээлеп тургаш, чыып тургузар. Кышкы үеде школага одалга ыяжын ынчаар белеткеп алыр чүве. Тайга черде чылыг бажың бар эвес, шуглак, дөжек, матрастарны хар кырынга чаткаш, одаг кыдыынга хонуп, аштанып-чемненип турар чүве-ле болгай. Өөреникчилерден ындыг бергелерге ундараар кижи-даа чок, харын омак-сергек кежээки одаг долгандыр тургулап алгаш, ырлажып, солун чугаалажып, хар кырынга хүрежи-даа бээр бис.
Амгы үениң 6 – 7 класстың өөреникчилери ындыг бергени эртип, ээн тайга черге токпак хап шыдаарлар ирги бе? Ынчан күш-шыдал сайзыралы бирги черге турганы илдең. Ооң бир чижээ, школаның доозукчуларындан республика чергелиг тыва хүрештиң мөгелери үнгүлээн: Дапыл Ооржак, Өлзей-оол Ооржак, Сендаш Ооржак, Калдар-оол Ооржак (Кыргандык оглу), Макар Доңгак, а хостуг хүрештиң мастерлери: Эрес-оол Ооржак, Шыдар Моңгуш, Эмей-оол Ооржак, Оюн-оол Ооржак (олар ам бистиң аравыста чок) оон-даа өскелерни адап болур. Мында Сүүр-оол Хүргүлековичиниң киирген үлүү дыка улуг деп бодап чоруур мен. Ол шын-на сеткили-биле ажылдап чораан ёзулуг башкы.
Черле ынчаш, Алдан-Маадыр школазы спортчу маргылдааларга, көрүлде-фестивальдарга Сүт-Хөл кожууннуң бажынга турган. Ынчангаш Алдан-Маадыр школазының районга ады диңмиреп турган чүвези ол. Ол үеде школаның балетмейстер башкызы Галина Ивановнаның тургусканы “Украин гопакты” Москваже киир тепкен черивис база бар. Баян-оол Валя-биле иелээ. Алдан-Маадыр школазы Тыва Республиканың өске школалары-биле бир дөмей төрээн чуртунга төлептиг кижилерни өөредип-кижизидип каанынга чоргаарланып чоруур мен. Оларның аразындан янзы-бүрү мергежилдиң кижилери үнгүлээн. Каш чижектен киирип көрейн. Улустуң аас чогаалының эртем ажылдакчызы чораан Дарыма Кишчалаевич Ондар, педагогика эртемнериниң доктору, профессор Херел-оол Дажы-Намчалович Ооржак база чонга билдингир эртемден Оюн Бартан, Майток угбайның уруу, дыл талазы-биле эртемден, Көк-Тей школазынга кады ажылдап база турган мен. Оларның аразында Улустуң чогаалчызы Черлиг-оол Куулар, Бораш Ондар, артистер, композиторлар, журналистер дээш шуптузун төнмес-батпас уламчылап болур.
Мен бодум төрээн школамга 1964 – 1965 өөредилге чылында башкылап ажылдаар аас-кежиктиг болган мен. Алдан-Маадыр школазының амгы аныяк коллективиниң алдан-маадыр адаларының адын сыкпаан, үре-түңнелдиг эки ажылы мактаксанчыг. Ону удуртуп-башкарып чоруур школаның аныяк директору Екатерина Ыйдым-Бууевнаның карак кызыл ажылын айтып каары артык эвес. Биске эргим школавыс уттундурбас.
Ырак черге өөренип, чурттап чорааш,
Ынак суурум, школамны сакты бээр мен.
Аныяк-чаш, дөскел-ле чок үелерим
Аңаа эрткен, ону канчап уттур деп мен.
Александр Ооржак,
Россияның журналистер эвилелиниң кежигүнү, хоочун башкы.