Бүгү-ле шаңналдар аразындан эң-не кол шаңнал – “Маадыр ие” ордени дизе, частырыг болбас дээн хөй кижиниң бодалынга катчыр мен. Кандыг-даа алдар-аттыг артисти-даа, чемпионну-даа, маадырны-даа, эртемденни-даа, Президентини-даа ава кижи төрээш, азырааш, өг-бүлезинге кижизидип өстүрер болгай. Ылаңгыя 10 ажы-төлдү өстүрүп азыраары – бо берге үеде, шынап-ла, маадырлыг чорук.
“Маадыр ие” деп бедик атты тыпсып эгелээниниң төөгүзү ындыг-ла ырак эвес. Ону Совет Эвилелинге 1944 чылда тургускан. Шак ындыг бедик атты чүгле 10 болгаш оон хөй ажы-төлдү божаан аваларга тыпсып турган. Оон бээр 1995 чылдың январь 1-ге чедир “Маадыр ие” деп орден каданган аваларның саны 431 муң хире четкен.
Россияга 2000 чылдарда катап база шак ол бедик атты тыпсыр дугайында чугаалар катап үнүп эгелээн. 2008 чылдың май айда “Ада-иениң алдары” деп шаңналды Дмитрий Медведев тургускан. Ол шаңналды чеди болгаш оон хөй ажы-төлдү азырап алган өг-бүлелерге тыпсып турган.
2022 чылдың майда Күрүне чөвүлелиниң хуралынга Москваның Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер каттыжыышкынының баштыңы Наталья Карпович “Маадыр ие” деп бедик атты беш болгаш оон хөй ажы-төлдүг аваларга тыпсыр дугайында дилегни Владимир Путинче киирген. Күрүне Думазының бо талазы-биле хоойлуну ажылдап кылган түңнелинде, 2022 чылдың июнь 1-де, Уруглар камгалалының хүнүнде, Президент “Маадыр ие” деп атты тыпсыр дугайында даалганы бергеш, аңаа немей чаңгыс удаа бээр 1 сая рубль төлевир тургузарын айыткан. Ол төлевирни РФ-тиң Чазаа тургузар дугайында РФ-тиң Президентизиниң 2022 чылдың август 15-тен 558 дугаарлыг Чарлыында он дугаар уруу бир харлапканда бээр деп айыткан.
Россияның Чазааның талазындан шак ындыг улуг деткимче хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге дузалыг-даа, уруг-дарыының кижизидилгезинге-даа улуг салдарлыг дээрзи билдингир. Тыва чон шаандан тура хөй ажы-төлдү азырап чораан. Эде тургустунуушкун чылдарында үениң аайынга чагыртып, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң саны бичии кызырылган-даа болза, тыва кижи кажан-даа хөй ажы-төлден оспаксырап чорбааны-ла шын. Амгы үеде, кажан күрүнеден ие-чаштың камгалалынче улуг деткимчени көргүзүп турар апарганда, “Маадыр ие” аваларның саны чылдан чылче көвүдеп турары өөрүнчүг.
Чурттуң Президентизи Владимир Путинниң Чарлыы ёзугаар бо чылды Өг-бүле чылы кылдыр чарлаанын чон деткип турар. Бир талазында, чурттуң демографиязы көскүзү-биле экижиир, өске талазында, өг-бүлеге келир салгалдың мөзү-шынар бүдүжүн шын хевирлээринге эки салдарлыг болуру билдингир. Аңгы-аңгы регионнарда чарлаттынган чылга тураскааткан хемчеглер эгелей берген.
Тывага февраль 2-де Кызылдың Аныяктар өргээзинге Өг-бүле чылынга тураскааткан баштайгы хемчег – “Төрээннерим – эргимнерим” деп шуулган болуп эрткен. Аңаа ТР-ниң эрге-чагыргазындан, яамылардан удуртукчулар болгаш хөй-ниити организациялардан төлээлер, аныяк болгаш үлегерлиг өг-бүлелер киришкен. Оларның бирээзи “Маадыр ие” медальдың эдилекчизи, 10 ажы-төлдүң ынак ада-иези 40 хар аразында аныяктар Алдын-кыс, Альберт Монгуштарның өг-бүлези.
Уругларның авазы амдыызында хууда сайгарлыкчыларда ажылдап турар, уругларның ачазы Альберт боду Кызылдың чагыргазынга чолаачылап ажылдап турган. Амгы үеде уругларының он дугаарын азыраары-биле шөлээде олурар.
– Өг-бүле чылынга тураскааткан “Төрээннерим – эргимнерим” деп шуулганга киржири биске дыка өөрүнчүг болду. Боттарывыс 3 кыс, 7 оолдуг бис. Уругларывыстың улуу 19 харлыг, студент, бичиизи 2,5 харлыг. Хөй ажы-төлдүг болур бис деп кайывыс-даа дугуржуп алгаш, чурттаан бис. Бодумнуң авамның-даа, ачамның-даа кады төрээннери хөй. Авам 16 кижиниң аразынга өскен. Бо хүнде 9 кады төрээннери арткан.
Хөй ажы-төлдү азыраары нарын болбайн канчаар. Ылаңгыя назы четпээн үезинде уруг-дарыгже кичээнгейни күштелдирери чугула апаар деп өске-даа ада-иелер билир. 2023 чылдың февраль 13-те ТР-ниң Чазак Даргазының холундан “Маадыр ие” деп 1-ги чаданың орденин алган мен. Ону дыка үнелеп турар бис.
Өг-бүлеге эң-не кол чүүл – кижи бүрүзүнүң кадык болуру. Ол ышкаш уруг-дарыы биле ада-иелерниң аразынга эп-чөп, ажыт-чажыт чок доктаамал аралажып чугаалажыры база чугула. Өг-бүлениң аас-кежииниң кол үндезини бот-боттарынга бүзүрежири, хүндүлежип билчири деп санаар мен. Аныяк өг-бүлелерге чүнү күзээр дээрге, ийи боду тыпчып алган болганда, бүгү чүве чүгле боттарындан хамааржыр-дыр ийин. Эң-не кол чүве, бот-боттарын дыңнажып билир, бүзүрежип чоруурун күзээр-дир мен” – деп, Маадыр ие чугаалады.
Моон-даа соңгаар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге тураскааткан хөй хемчеглер болуп турарын күзээш, келир салгалдарга мөзү-бүдүш кижизидилгезин чорударынга өг-бүлениң ролю улуг, быжыг өг-бүледен быжыг күрүне тургустунар деп ол демдегледи.
К. МОНГУШ.
А.ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №10 2024 чылдың февраль 10
