ТЫВАНЫҢ ЧАРАШ АГААР-БОЙДУЗУ
Кызыл хоорайда Национал парктың девискээри ортулук Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан белдиринде, Улуг-Хем хемниң эгезинде чыдар. Ортулуктуң соңгу-чөөн талазында эриин куду Каа-Хем биле Улуг-Хем агып баткан, ооң мурнуу-барыын талакы эриинде Каа-Хемниң бичии адыры, Улуг-Хемче киир аккан септиң суу чайынналган.
Ортулуктуң шөлү 70 га. Ында чазын айыраң ак чечектери частып келир чодураалар, ээлгир уннуг анай-хаактар, ак-ак хадыңнар, чодур-чодур теректер дээш янзы-бүрү ыяштар өзүп үнген. Ортулуктуң агаар-бойдузу бора-хөкпештер, торгалар, сыгыргалар дээш янзы-бүрү куштар, дииң, хөөрүк, кундус дээш аңгы-аңгы дириг амытаннар, өдүрек, торлаа, аңгыр дээш өске-даа суг куштарының өзүп көвүдээринге таарымчалыг. Паркты долгандыр бүргээн Каа-Хемниң, Улуг-Хемниң болгаш септиң суунда балык-байлаң хөй.
Мынчаар чайгаар бүткен, эң байлак болгаш чараш агаар-бойдус парыгы Сибирьде чүгле дың чаңгыс – Кызылда Национал парк. Ынчангаш ону РФ-тиң онза камгалалдыг агаар-бойдузунуң тураскаалдарының даңзызынче киирип, Национал парк эрге-байдалдыг кылдыр доктааткан.
Парктың агаар-бойдузу кижилерниң дыштанырынга дыка таарымчалыг. Маңаа агаарлап, куштарның янзы-бүрү үннерин таалап дыңнап селгүүстеп, септиң арыг-кылаң суунга эштип, хемелеп, балыктап-даа болур.
Чурттакчы чоннуң дыштанырынга таарымчалыг байдалды Национал паркта тургузуп, чылдан чылче экижидип келген. Мында бичии уруглар ойнаарынга таарыштыр дериттинген шөлдер, хемелер, фонтан дээш өске-даа чүүлдер бар.
Кызылдың дыштанылга парыгын Тыва Арат Республика үезинде, 1928 чылда ажыткан. Оон бээр 95 чыл эрткен.
Ш. МОҢГУШ
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23
