КӨДЭЭДЕ АМЫДЫРАЛ
Малчынның өөрүшкүзү
Чылдың кайы-даа үезинде чаңгыс-даа дыштаныр хүн чок шудургу ажылдап чоруур малчыннарга час – эң-не чымыштыг үе. Мал оолдаашкынының үези. Кышты хүр-менди эрткеш, малдың чаш төлүн чидириг чок камгалап алыры-биле, малчыннар дүн-хүн чок ажылдап турар.
Эрткен хүннерде Чаа-Хөл кожууннуң Кызыл-Даг сумузунуң малчыннары Алдын-оол, Оксана Тюлюштерниң аалынга чедип, ажыл-агыйын сонуургаан бис. Бедик эвес даг эдээнде Шолук-Хову деп кыштагны чаа туткан дээрзи ырактан-на илдең. Малчыннар-биле амыр-менди солушканывыс соонда, аалдың ээзи Алдын-оол Сергеевич чугаалады:
– Бис “Чаа сорук” губернатор төлевилелиниң киржикчилери болуп турар бис. Чазак-чагыргавыстың, кожуунувустуң удуртулгазы шак мындыг чаа туткан кыштагга мал тудуп, ажыл-амыдыралды уламчылаар арганы бергенинге канчап өөрүвес боор. Дөргүл-төрел чонувус база биске улуг деткимчени көргүзүп, дузалажып турар. Ниитизи-биле 150 өшкү, 50 хойну хүлээп алгаш, бир дугаар кышты хүр-менди эртивис. Хар чуга болган болгаш, мал эки кыштаан. Бо хүнде төрүүр хоювус адакталып тур, он шаа четпес хой бо ай төчүзүнге чедир төрүптер. Хураганнарывыс онча-менди доругуп турар. Солун чүве, бо эртен бир хоювус ийистепкен. Өөрүнчүү кончуг боор чүве-дир. Иезиниң сүткүрү-даа аажок болду. Ол ам ийи хураганын чайлыг доруктур эмзирип шыдаар. А өшкүвүс апрель 20-ден тура төрүп эгелээр. Ынчан ам, шынап-ла, түлүктей бээр болза, кыдыындан дузалакчылар черле херек апаар боор. Чүге дизе өшкүлер ийистээр боор чүве деп улус чугаалаар чорду. Ам эскерип турарымга, кажаавыс арай тарлай бээр хире-дир. Узуну 20, дооразы 9 метр кажаа-дыр. Ам безин мал арай деп сыңып турар. Бо чайын кажаавысты ам-даа 5 метр узадыр бодап турар бис. Эки чүвези, өшкү хөйде, кажаа иштиниң өдээ кезээде кургаг чыдар боор чүве-дир. Бо төлевилел аайы-биле туттунган кыштаавыска күзеп, кыштап, чазап болур бис. Мында одар четчир. Чүгле харын, мал семиртирде, чайлагже көжер бис. Бо аалывыс чайын база ээн турбас. Ажы-төлүвүс чыглып келгеш, шупту маңаа чайлаар – деп, малчын кылып турар ажылынга таарзынганы хөлчок чугаалап турда, бичии-даа шылап-могаан шырай көзүлбеди.
Марта, Маадыр аттыг
хураганнар
Аалдың херээжен ээзи Оксана Ким-ооловна кажааже кирген соонда, Марталап, Маадырлап, Черныштап хураганнарын кыйгыра бээрге, олары ында-мында харыылаан-даа дег, эдип эгелээр, чаптанчыы кончуг. Чаа төрээн хойларын шуптузун кичээнгейлиг көрүп, хураганнарын салчаштырбазы-биле, дөмей сывырындак пөстер баглап, имнеп, чемгерип, чай чок-ла турар. Эрестиг малчынны кыдыындан көөрге, ол ажылдан, шынап-ла, өөрүшкү ап турары илдең. Ол аразында бистиң-биле чугаалажып база четтигип турду:
– Бодум бүгү назынымда культура адырынга ажылдап чораан мен. Мал ажылын шуут билбес дээр болза, меге апаар. Саап ижер инекти азырап чоруур-даа болзумза, төрүүр мал кадарбааным-на шын. Уругларым өзүп, уйнуктарлыг апаргаш, культура адырындан үнгеш, малчыннаар деп шиитпирлеп алган бис. Эгезинде черле чүү-даа чүве белен болбас, чоорту өөрени бээрге, ажырбас-тыр. Хой төрүй бээрге, дыка солун чүве-дир. Март 8-те төрүттүнген хураганны Марта, Ада-чурт камгалакчыларының хүнүнде төрүттүнгенин – Маадыр дээш-ле, тааржыр аайы-биле адагылап алганым ол-дур ийин. Адын адап кыйгыра бээримге, мээң үнүмнү танып, халып кээр, чараштары аажок. Бо төлевилелдиң негелдези-биле 2023 чылда 200 башты дараазында киржикчиге дамчыдып бээр ужурлуг бис. Бир дугаар кышты хүр-менди эрткеш, ону чайлыг шыдаптар бис деп ам-на дидим чугаалап болур апардывыс. Ылаңгыя өшкү азыраарга, хала чок дээрзин көрүп кыштадывыс. Бистиң кожуунга ангор өшкүлерни көвүдедир сорулга-биле, бо өшкүлерни албан-биле Эйлиг-Хемден алган. Дүгүнүң узуну 15 см чеде бээр-дир. Сөөлүнде, шуудай бергеш, ангор дүгүн канчаар садып-саарып болурун арга-дуржулгалыг специалистерден айтырып тургаш, орулгалыг ажылдап эгелээр болзувусса эки. Ынчангаш амдыгааштан план тургуспас болза, хоржок. Бо чылгы дуржулгавыстан эскергенивис, чайын белеткеп алганывыс алды машина сигенивис эвээш болган дээрзин көрүп тур бис. Бо чайын сиген-ширбиилди моон-даа көвүдедир белеткээр бис. Удавас мээстер чогум ажыттынып кээр ажырбас – деп, аалдың херээжен ээзи чугаалады.
Чылгычы кыстыг боорга, чоргаар-ла!
Оксана, Алдын-оол Тюлюштерниң улуг уруу Шыңгыраа бо чылын Кызылдың эмчи колледжин доозар, оглу Шыдыраа келир үеде күш-культура башкызы болур мергежилди шилип алган, өөренип турар. Хеймер кызы Шолбаана чаа-ла 6-гы класста өөренип турар. Ол мал ажылынга дыка сонуургалдыг, ылаңгыя аът малга эптии кончуг. Кезээде ада-иезинге дузалажып кээр. Школачыларның дыштанылгазын чүгле аалга эрттирер чаңчылдыг. Ол келгенде, аъттан дүшпейн баар деп, авазы чугаалады. Хеймер кызы келир үеде чылгычы болур күзелдиг кижи деп, Тюлюштер уруунга чоргаарланып турдулар. Ынчалза-даа школаны доозуп тургаш, уругнуң сонуургалы өскерлип болур дээрзин ада-ие билип турар. Кандыг-даа мергежил шилип алыр болза, чонунга ажыктыг ажыл-агыйлыг чоруур болза, ону деткиир бис деп, малчыннар чугааладылар.
Чаа-ла малчыннап эгелээн өг-бүлеге баштайгы чылында дузалажыры-биле Алдын-оол Тюлюштуң төрел акызы Анатолий Комбу арга-дуржулгазы-биле үлежип кыштаан. Хоочун малчын совет үеде совхоз дүшкүжеге чедир Кызыл-Дагга хөй чылдарда өшкү кадарып чораан болгаш, өшкү малдың аажызын эки билир. Азыралы-даа чиик, өдээ-даа кургаг, хөй мал чеми база чарыгдавас ангор өшкүлер төрээн кожуунунга өзүп көвүдээрин хоочун күзеп чоруур. Амдыызында чаа эгелеп чоруур малчыннарның уруг-дарыы эртем-билиг чедип, бут кырынга боттары туруп келгижеге чедир дөргүл-төрел чону деткишпес болза, хоржок деп, хоочун малчын түңнеди.
Ийи чүстү эгиткеш,
дөрт чүстү арттырып алган
Чаа-Хөл кожуунда дөрт сумуда 147 кыштаг бар. Ооң иштинде “Чаа сорук” төлевилелинде беш киржикчи бар. Ол ышкаш “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” деп төлевилел-биле 24 кыштаг, 2 өг-бүле фермазы, эгелеп чоруур 6 фермер мал ажылынче хаара туттунган. Артканнары хуу кыштаглар. Кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Кежик Салчак кысказы-биле ниити байдалды таныштырды:
– Бо кыш эки эрткен. Хар чуга болганы-биле одар-белчиирлер ажык кыштаан. Ынчангаш мал чеминге улуг чарыгдал чок болдувус. Мал чеми артып калган дээрге-ле, кышты хүр ашканының демдээ ол. Кожуунда 2016 чылдан тура төлевилел киржикчилериниң аразындан Чааты сумузундан Антон Александрович Байыр Тывада губернатор төлевилелиниң 105 киржикчилериниң аразындан тергиин көргүзүглерлиг болган. Төлевилел эгезинде алган 200 баш хоюн күрүнеге дедир дужааптарга, бодунга 400 баш хой артып калган. Ол ышкаш Ак-Туругдан Саяна Шалып, Шаңчыдан Эрес Ондар дээш өске-даа төлевилел киржикчилери 300 баштан эвээш эвес хойну артыр азырап шыдапкан.
Чаа-Хөлдүң далганын
удавас бүдүрүп эгелээр
Кожуун девискээринде чоокку чылдарда кагдынган турган тараалаң шөлдерни ажыглалга киирип эгелээни-биле, мал чеминге бергедээшкин турбас апарган. Тараа шөлдериниң талазы-биле республикада бир дугаар черде Таңды кожуун турар болза, Чаа-Хөл кожуун оон чыда калбайн, 2021–2022 чылдарның көргүзүглери-биле республикада ийи дугаар черде келген. Ниитизи-биле кожууннуң девискээринде 4900 гектар шөлдүң 3 муң гектарында сула, 1 муң гектар шөлде кызыл-тас, артканында дүктүг-арбайны тарып турар.
– Бүдүн Тываны алгаш көөр болза, бистиң араттарывыс чылдан-чылче эки көргүзүглерлиг болуп турар. Ону барымдаалааш, Тываның Чазаа, Көдээ ажыл-агый яамызы 2019 чылда кожуунга тараа арыглаар 17 сая рубль өртектиг шаңны берген. Эрткен чылын республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускайлаң программазы ёзугаар тараа дээрбелээр “Мельница-700” деп дериг-херекселди алган бис. Ону Аяс Михайлович Бавуунуң удуртканы СПОК “Курайның” баазазында эптеп салган. Амдыызында трансформатор салыр ажыл чоруп турар. Ону салыпкаш, ынаар токту кожупкан соонда, ол дериг-херекселди алган фирманың боттарының ажылдакчылары келгеш, ажылдадып бээр болган. Ынчан аңаа тарааны дээрбелеп кириптер бис. Бо арат боду 2100 гектар шөлде тарааны тарып турар болгаш, бодунуң дээрбелээр тараазы белен. Шак ындыг дээрбелерни чүгле Таңды биле Чаа-Хөл кожууннарда салган – деп, көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Кежик Салчак чугаалады.
Тываның экономиказынга база бир улуг деткимчени көргүзүп болур база бир улуг бүдүрүлге Чаа-Хөл кожуунга удавас ажыттынар. Ынчан республиканың чурттакчылары Таңдының далганындан быжырган хлеб эки бе азы Чаа-Хөлдүү эки бе деп ылгап турар апаар чадавас бис. "Кыры шимчээрге, хырын тодар" деп тыва улустуң үлегер домаанда дег, ажыл-агыйдан халбактанып чоруур болза, амыдырал дөмей-ле хөгжүүр.
К. МОНГУШ.
