Август ортан үезинде Дустуг-Хем аржааны чедер дээш, орук ара ТР-ниң Ѳѳредилге яамызының Шуй санаторлуг школа-интернадының баазазында туруп турар «Манчүрек» лагериниң ажыл-ижи-биле таныжар аргалыг болдум.
Школаның директору А.А. Хирлиг-оолдуң удуртулгазы-биле аныяк башкылар С.О. Чүлдүм, Д.В. Дажый-оол, Б.С. Калдар-оол, Х.К. Хертек олар кызымаккай, шудургу ажылдап турлар. Уругларның чугаалап турары-биле алырга, үш дугаар смена солун болгаш ханы уткалыг хемчеглер-биле долдунган. Мында дѳртен уруг хаара туттунган, кадыкшылын быжыглап турарлар болду.
Лагерьниң программазы уругларның кадыын быжыктырарынче угланган болгаш, тайгаже үнүүшкүннер, хем эрии база ине бүрүлүг ыяштар колдаан арга-арыгже экскурсиялар кирип турар. Бо удаада Чиңге-Каът деп тайгаже үнүп чорааннар. Уруглар арыг агаарлыг, бойдус чурумалдыг Чиңге-Каътка мага хандыр дыштанып, ойнап-хѳглеп, каттап-тооруктап, дыка эки дыштангаш келгеннер. Оларның аразында черде ѳзүп турар каттарны, тоорукту бир дугаар караа-биле кѳрүп, холу-биле тудуп чигеннер база бар. Ол бүгү оларга улуг ажыдыышкын болганы чугаажок. Оон аңгыда, изиг-ханнаары уругларга аажок солун болган, чүге дээрге олар башкыларының удуртулгазы-биле ижин-хырынны аштап, чуп, хан кудуп дээш бо ажылдарга боттары киржип турганнар. Бойдусче мындыг үнүүшкүннер уругнуң патриотчу, экологтуг кижизидилгезинге канчаар-даа аажок улуг салдарны берип турар.
Лагерьниң турар чери база онзагай тускай чер. Долгандыр ине бүрүлүг ыяштар колдаан алаактарлыг, шѳлдерлиг Барлык биле Шуй деп ийи хемниң белдиринде. Базарга кѳк, эдерге хек дижири дег, Сан-Лесная (чонда ады) арга-арыг иштинде, шынап-ла, чараш дээн бойдустуг черде туруп турар. Ыравайн ыт-каттап, кызыл-каттап, чыжырганалап, мѳѳгүлеп алыр, хемни кешкеш, Манчүрек тайгазының эдээнче чоруп каарга, ында, шынап-ла, кандыг каттар, эм үнүштер, дириг амытаннар чок дээрил, шупту бар, магалыг бай тайга боор. Ындыг черге дыштанып алыры уругларның кадыкшылынга таарымчалыг болбастың аргазы чок.
Лагерьниң хүн бүрүзү бот-бодунга дѳмейлешпес, аңгы-аңгы. Индейлер, спорт, уран талантылар хүнү дээш чоруп каар. Ооң иштинде эртенги шакта уруг бүрүзүнүң сонуургалының аайы-биле «Смак», тыва улустуң оюннары, уран холдуглар, спортчу секциялар дээш оон-даа ѳске бѳлгүмнер эртенги шакта хүн бүрүде болуп эртип турар. Сонуургалының аайы-биле аргыттынып, дааранган, амданныг чем кылган, аскак-кадайлап, чинчи чажыржып, сайзанактап ойнаан, боттарының аразында күжүн шенешкен, ырлап-самнаан база дүъшке чедир-ле ындыг янзылыг ойнавышаан, бир-ле ажыктыг чүүлге ѳѳренип ап турарлар. Дүъштеки чем соонда удуп дыштангаш, улаштыр кежээ болуп эртер хемчеглерге вожатый башкызы-биле отрядтар аажок белеткенген турарлар чорду.
Шынап-ла, лагерьде башкылар, ол хамаанчок ѳѳреникчилер чымыштыг чай чок ажылда чүве дег биче-даа чай-хос чок, бир-ле чүвени ѳѳренген, кылган азы болза командалыг оюннарда хаара туттунган болур.
Спортчу шѳлчүгешке лапта оюнун кѳргеш, чашкы үем сактып, олар-биле кезек ойнадым-даа. Бо оюн бүдүн лагерьниң ынак оюну чүве-дир. Лапта дептер болза, бүдүн лагерь туруптар: повар, охранник дээш эмчизинге чедир.
Уруглар хүнде беш катап чемненир. Амданныг чаагай чемнер чип, арыг агаарда мага хандыр ойнап-хѳглеп, дыштанып турар уруглар болду.
Дыштанып турар уругларның кижизиг, эвилең-ээлдээ мени кайгатты. Танывас хирезинде мээң-биле мендилежип, ынаар-мынаар баар деп орукту айтыр, чаптанчыглары аажок. Хемчег бүрүзүнде идепкейлиг киржип турарын кижи демдеглевес аргажок.
Чаа ѳѳредилге чылы эгелээн болгай, уругларны чаа-чаа ажыдыышкыннар болгаш чедиишкиннер манап турары билдингир. Ол бүгүнү чедип алырынга уругларның эки дыштанып алганы улуг салдарлыг.
/ Любовь САТ, РФ-тиң ниити ѳѳредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну, Чѳѳн-Хемчик кожууннуң алдарлыг башкызы.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 2
