БАШКЫНЫҢ БЕДИК АЛДАР-АДЫ БОЛГАШ ТУРУЖУ
Чолдаксымаар дурт-сынныг, арнында хүлүмзүрүг чайнаан чараш шырайлыг эртемден кадын, шимченгир, эрес чаңныг, кижизиг мөзү-бүдүштүг, кандыг-даа кижиниң кичээнгейин бодунче хаара тудуптар, онзагай, солун кижилерниң бирээзин номчукчуларга бөгүн таныштырар сорулгалыг мен.
Ол дээрге Надежда Маасовна Кара-Сал – педагогика эртемнериниң кандидады, доцент, РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, кызымак күш-ажылы дээш хөй-ле медальдарның эдилекчизи, 47 чыл үзүктел чок ТывКУ-нуң физика-математика салбырында башкылап ажылдап чоруур, Тывавыстың ховар талантылыг кыстарының бирээзи.
Новосибирск хоорайның башкы университединиң физика-математика факультедин дооскаш, Кызылда күрүнениң педагогика институдунга күш-ажылчы базымын эгелээн. 1989 чылда Ленинград хоорайның А.И. Герцен аттыг башкы институдунга “Математика бодалгаларын бодаарынга арга-дуржулга” деп темага кандидат диссертациязын камгалаан. Надежда Маасовна ажылдап келген үелеринде математика кафедразын эргелекчилеп, ооң өөредилге талазы-биле оралакчызынга, факультеттиң деканынга чедир чадалар аайы-биле хөй-ле чылдар иштинде депшип ажылдап келген. Башкылаашкын ажылындан аңгыда, эртем-шинчилел ажылын база кылып, 90 ажыг өөредилге-методиктиг болгаш эртем-шинчилел ажылдарының автору болуп турар.
Ачазы Маас Серемелович биле авазы Макмаа Опунаевнаның алды ажы-төлүнүң хеймер кызы болуп төрүттүнген. Ачазы бодунуң үезинде бир тускайлаң, ховар хам чаяалгалыг, черле олут орбас, чыдын чытпас, «холу алдын» ус-шевер кижи чораанын, авазы Надяны божупкаш, аарааш, чок болганын кырган-авазы чугаалап чораан. Авыралдыг кырган иезиниң болгаш ачазының кады төрээн дуңмазы Имижаан башкының буянының авыралында тодуг-догаа өзүп, кады төрээн улуг акызы Байыр Маасович, угбазы Кызыл-Уруг Маасовна авазының орнун солуп, бичии дуңмаларын өрү тыртып, дузалажып чорааннар.
Амгы үеде олар шупту дээди эртем-билиглиг, чонунга, чуртунга ажыктыг кижилер болуп, ажылдап-чурттап чоруурун Надежда Маасовна улуг чоргаарал-биле сактып, көдээ черге өскен болгаш, кандыг-даа кара ажылдан чалданмайн, шуптузун холу-биле кылып, күш-ажылга улуг дадыгыышкынның оруун эрткенин чугаалап олурар. Олар шупту хөгжүмге, спортка онзагай хандыкшылдыг, номчуттунарынга ынак болганнар.
Надежда Маасовнаның эгелээшкини-биле 2019–2022 чылдарда физика-математика факультединиң баазазынга Нобель шаңналының эдилекчизи Ричард Фейнманның төрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюнга тураскааткан хемчеглер эртип, аңаа физик эртемденнер — А.Ж. Жафяров, С.Я. Савельев, С.В. Ларин, М.В. Носков, В.А. Шершнева олар-биле ужуражылгаларны, семинарларны организастааны ук өөредилге чериниң болгаш республика амыдыралының сайзыралынга балалбас төөгүлүг исти арттырганын демдеглевес арга чок. База-ла башкының удуртулгазы-биле ТывКУ-нуң методистериниң чөвүлели тургустунган. Надежда Маасовна национал школаларга 5–6 класстарның математика номнарын орус дылдан тыва дылче очулдуруп, математика башкыларының билиг бедидер курстарының солуттунмас лектору болуп, талантылыг аныяк башкыларны дилеп, тыварынга Эртем-эксперт чөвүлел каттыжыышкынының комиссиязының ажылынга киржип, “Келир үеже базым” деп эртем-практиктиг конференцияның жюризин даргалап, Кызылда президентиниң кадет училищезинде чылдың-на эртип турар “Чалыыларга эртемнерниң эгези эгин-кожа” деп эртем-практиктиг конференцияны, олимпиадаларны, мөөрейлерни организастап келген. РФ-тиң Тывада дээре башкыларның шаңналдарының комиссиязын удуртуп, факультеттиң профугланыышкын ажылын чорударынга кожууннарже үнүүшкүннерни кылып, өөреникчилерге лекцияларны номчуп, башкыларга семинарларны чорудуп, математика бөлгүмүнге студентилерниң болгаш сургуулдарның санга сонуургалын оттуруп, бодалгаларны канчаар бодаарын тайылбырлап өөредип турар. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, бодунуң мергежилиниң мастери, ажылынга бердинген онзагай талантылыг улуг башкы.
Надежда Маасовна кезээде мергежилин бедидип, математика башкылаашкынының чаа аргаларын өөренип көрүп, дилеп, тып, ону ажыглап турар. Ол бо чылдың июль 22–25 хүннеринде “Сириус” өөредилге төвүнге “Школачыларның эртем-технологтуг чогаадылгазында дагдыныышкын ажылы” деп Бүгү-российжи конференцияның ажылынга Тывадан 3 башкы киржип, 100 ажыг бедик арга-дуржулгалыг, дагдыныкчы башкылар эртемниң чаа технологиязының кол угланыышкыннарын сайгарып, талантылыг уруглар, аныяктар-биле канчаар ажылдап турарының арга-дуржулгазын солушканы – конференцияның ажылының кол сорулгазы болган.
“Амыдыралче силерниң көрүжүңер?” дээн мээң айтырыымга башкының харыызы:
— Чиңгине ажылымдан аңгыда, ажы-төлүм, уйнуктарым — өөрүшкүм, чоргааралым, амыдырал-чуртталгамга даянгыыжым болуп чоруурлар. Хостуг үемде хем кыдыынга агаарлап, сула шимчээшкиннер кылып, ынак хеминге эргеленип, эштип алыры – мээң улуг хандыкшылым база чараш бойдустуң хуулгаазыннарын тырттырарынга, эш-өөрүм-биле сагыш-сеткилим үлежип, классиктиг хөгжүмнү улуг сонуургал-биле дыңнаксаар мен.
Амыдыралымның кол өзээ – ынак ажылым, студентилерим, бодалгаларым – деп, Надежда Маасовна чугаалап турар. «Чаңгыс-даа хүн эрттирбейн, бир-ле бодалганы бодаңар!» — деп, башкы студентилеринге чагып чоруур.
Аңаа немей, “Бир эвес эштип өөрениксээр болзуңза, сугже дидим кире бер, а бир эвес бодалга бодаарын күзээр болзуңза, ону бодап киривит” – деп, билдингир француз математик Дьердь Пойаның мерген сөстери-биле бо одуругларымны доостум.
Раиса ОНДАР,
РФ-тиң улус чырыдыышкынының тергиини, ТР-ниң өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, РФ-тиң Журналистер болгаш ТР-ниң, чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү.
Чуруктарны интернеттен болгаш авторнуң архивинден алган.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18
