Россияның Чепсектиг Күштериниң Украинада чорудуп турары тускай шериг операция Тываның аныяк чогаалчыларының сагыш-сеткилин хайындырган, чогаадыкчы чоруунуң болгаш бижээн чогаалдарының номнарын парлап үндүрериниң тепкиижи болган. Ындыг чогаалчыларның бирээзи Чечена Моңгуш. Ооң салым-хуузу Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Украинаны хостаарынга тыва эки турачыларның киришкени, амгы үеде ында тускай шериг операция-биле харылзаалыг. Чечена Моңгуш тыва эки турачыларны тулчуушкуннарга белеткеп турган, чонга ады “мөге Аскиров” деп нептереңгей Куулар Мандан-оолдуң хеймер уруу, “Россия дээш! Тыва дээш!” деп тыва болгаш орус дылдарда шүлүк номунуң тургузукчуларының бирээзи. Ындыг номну үндүрер дугайында идеяны Чечена идип үндүрген.
Бүгү делегейде чаңгыланып турар “Дуруяалар” деп ырының автору Расул Гамзатовтуң 100 харын Президент В. Путинниң чарлыы-биле Россияга 2023 чылда калбаа-биле демдеглеп эрттирген. Бо алдарлыг авар шүлүкчүнүң шүлүктерин Чечена Моңгуш ынчан очулдуруп эгелээн. Очулгага аныяк чогаалчы Меңги Ооржакты база хаара туткан. Тывага чогаалчы ат-сураа билдингир аныяктарның тыва дылче очулдурганы Расул Гамзатовтуң шүлүктериниң чыындызы “Мээң чүрээм – дагларымда” деп ат-биле чырыкчы үнген. Расулдуң шүлүктериниң тыва дылче очулгазы тускай ном кылдыр үнгени Тываның литературлуг амыдыралында бир янзы болуушкун болганы чугаажок.
“Мээң чүрээм – дагларымда” шүлүктер ному-биле таныштырылга январь 31-де республиканың А. Пушкин аттыг библиотеказынга болуп эрткен. Аңаа чогаалчылар Чооду Кара-Күске, Александр Шоюн, Дагестанга ажылының үезинде Р. Гамзатов-биле ужурашкан Чимит-Доржу Ондар, Кызыл хоорайның мэри Карим Сагаан-оол, тыва дыл болгаш чогаал башкылары, студентилер база өскелер-даа киришкен. Чимит-Доржу Байырович Гамзатов-биле ужурашканын чугаалаан. Дербент хоорайда аялгалыг өңнүг фонтанның суунуң дамдыларынга Россияның тугун, Президент В. Путинниң чуруун чуруптарын магадап көргенин, Чечена Моңгуштуң идеязы-биле тургускан “Россия дээш! Тыва дээш” деп адыш хире номну Украинада тускай шериг операцияда Тывадан дайынчыларга аппарып тутсурга, ону дайынчылар чүректериниң дужунга кармактарынга шыгжап ап: “Бо ном бисти октардан камгалаар” – деп, чугаалап турганын Карим Сагаан-оол сактып чугаалаан..
Чечена Моңгуштуң эжи, Дагестанның Дербент хоорайда Расул Гамзатов аттыг школада дыл болгаш литература башкызы Эльвира Ашурбекова, ооң өөреникчилери-биле “Мээң чүрээм – дагларымда” шүлүктер ному-биле таныштырылгага келгеннер видеохарылзаа дамчыштыр ужуражып, “Дуруяалар” деп ырыны кады ырлажып тургаш, ырының уян хөөнүнге алзып, мырыңай туруп келгеннер.
“Мээң чүрээм – дагларымда” шүлүктер ному-биле таныштырылгага келгеннер аныяк чогаалчылар Чечена Моңгуш биле Меңги Ооржакка чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээннер.
Расул Гамзатовтуң шүлүктерин Моңгуш Кенин-Лопсан, Салчак Молдурга, Моңгуш Өлчей-оол, Владимир Серен-оол дээш өске-даа чогаалчылар тыва дылче очулдурганы билдингир болгай.
“Дуруяалар” деп шүлүктүң авар дылдан орус дылче элээн каш очулгалары бар. Оларның аразындан Наум Гребнёвтуң очулгазы кижилерниң чүректеринге дегген. Алдарлыг совет ыраажы Марк Бернес “Дуруяаларны” Наум Гребнёвтуң орус дылче очулгазынга номчааш, аңаа аялганы бижиирин композитор Ян Френкельден дилээн. Аялганы чогаадырын-даа, ырыны ырлаанын бижидерин-даа Бернес дыка далаштырып турган. Чүге дээрге ынчан ооң өкпези рак аарыгдан аар аараан. 1969 чылдың июль 8-те “Дуруяаларны” ырлап бижиткеш, бир ай эрткенде, август 16-да Бернес чок апарган. “Дуруяалар” ыраажының сөөлгү ырызы болган.
“Шүлүктү очулдурган очулдурукчу авторнуң адаанакчызы апаар” деп чугаа бар болгай.
Расул Гамзатовтуң шүлүктериниң авар дылдан орус дылче очулдурукчулары Н. Гребнёв, Р. Рождественский, Л. Дымова, Я. Козловский, Е. Николаевская олар. Чечен Моңгуш биле Меңги Ооржак оларның-биле очулгага чүү хире адааннашканын “Мээң чүрээм – дагларымда” деп шүлүктер номун номчааш, билип алыр бис.
Ш. СУВАҢ.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6
