Төрел аймаавыстың чоргааралы
Чаавам биле акым дугайында бичии оолак шаамның бо сактыышкыннары “шимчээр-чурук” кинода ышкаш сагыжымда ам-даа чуруттунуп чоруур ийин.
Ак-көк чечектерлиг аржыылы-биле бажының кап-кара дүгүн бөле баглавышаан, хемни кежир ушкан теректи кырлап, чаа-авамның кашпагайы кончуг маңнап эрте бээри, эмдик аътты эштери-биле черге чыттырып, эзертээш, ооң кырынга акым олурупкаш, мөгдүрүп халдып чоруй баары карактарымга чамдыкта көстүп келгилээр. Оларның кайызының-даа эрес-кашпагайын бичии оолчугаш бодум сонуургаанымдан сеткилимге ындыг сактыышкыннар артып калган боор оң.
Тыва Арат Республиканы ССРЭ-ге каттыштырган соонда, 1948 – 1950 чылдарда, Тыва автономнуг обласка колхозтарны хөйү-биле тургузуп эгелээн. Чаа-Хөл районнуң Ак-Туруг сумуга араттарның “Улуг-Даг” мал-чер эштежилгезин 1949 чылда колхоз кылдыр эде организастаан. 1951 чылда бо колхозка “Ленин” деп атты тывыскан.
Чогум-на ынчан Ак-Туругнуң аныяктары:
Иде баскан, хүлүй баскан
“Ленин” колхоз Каралазы.
Иттиреңнээн, каттыраңнаан,
Ирей-ашак чараш уруу
деп ырлажы берген чүве-дир.
Чаа тургустунган колхозтарга машина-техника аймаа база кээп эгелээн. Аныяктар ону аажок сонуургаар, тракториске азы чолаачыга өөренип алыксаар. Ындыгларның аразындан акым Хурагандай Моңгуш, ооң келир үеде өөнүң ээзи, уруг-дарыының авазы апаар орлан-эрес уруг Олчаакай Моңгуш оларны район төвү Чаа-Хөл суурда машина-трактор станциязынче колхозтуң мурнундан тракториске өөредип чоруткан. Кыска өөредилге курстарынга олар СТЗ-НАТИ марканың тракторун башкарып өөренип алганнар. Ооң соонда эш-өөрү-биле кады Ак-Туругнуң Улуг-Хову, Чиңге-Хову, Ооруг, Ак-Хем ховуларын чардырып, кур черлерге тарааның чаагай дүжүдүн тарып өстүрүп турганнар.
Аныяктар 1953 чылда өг-бүле тутканнар. Оларның кудазын мүн-не шокар-шакар сактыр-ла ышкаш мен. Ак-Туруг суурнуң баарында арыгның кыдыын дургаар агып баткан Чаа-Хөл хемниң эрии шыкка бистиң ада-иевистиң аалы турган. Аңаа акым биле чаавамның кудазы дүшкен. Аалга аъттыг-чадаг хөй чон чыглып, байырлаан чүве.
Алыс черле малчын араттарның ажы-төлү болгаш, олар мал ажылынче шилчээн. Олчаакай Кончуковна чаавам “Ленин” колхозтуң чаа тургустунган сүт-бараан фермазынга саанчылап, акым Хурагандай Суванович инек кадарчызынга ажылдай берген. Ол-ла хевээр олар мал-магандан чарылбааннар. Чаавам Олчаакай Моңгушевна ажыл-ишке шалыпкын, кызымак болгаш, бодунга быжыглаан инектерин эки ажаап-тежээп, хөй сүттү саап ап, чүгле колхозтуң болгаш Чаа-Хөл районнуң эвес, харын-даа мырыңай Тыва областың мурнакчы саанчыларының санынче кирген. Бир катап “Шын” солунга Олчаакай чаавамның дугайында материал болгаш ооң чуруу үнүп кээрге, авам-ачам иелээ ону каш катап номчуп, ол солунну аптарага шыгжап алганын амга чедир сагыжымдан үнмээн.
Хурагандай Суванович биле Олчакай Кончуковна Моңгуштар, оларның эш-өөрү малчыннар Суворов Дондупович биле Бады-Хува Арамзаевна Суван-оолдар, Кыспай-оол Дондупович биле Капа Эртинеевна Дондук-оолдар, Көк-кыс Иргитович Дамба дээш өске-даа ажыл-агыйжы кижилерниң кызымак ажылының түңнелинде “Ленин” колхоз миллионер ажыл-агый апарган.
1961 чылда бо колхозту дүжүргеш, “ҮТКА-25 чыл” совхозка каткан. Ону ол совхозтуң хой ажыл-агыйлыг салбыры кылдыр эде организастаан. 1963 чылда Хурагандай биле Олчаакай Моңгуштар төрүүр хой коданы хүлээп алганнар. Ол шагда малчын бүрүзү кадарган хоюндан каш хураган алыр, чүү хире дүк кыргып алыр дээш планнарлыг турган. Акым биле чаавам планын ажыр күүседип, коданында хоюндан хөй хураган камгалап, хөй дүк кыргып алгаш, шаңнадып-мактадып, элээн хөй акшаны ажылдап ап, боттарының хууда малын база арбыдады азырап өстүрүп, ол шагныы-биле алырга, шору бай-шыдалдыг чурттап чордулар.
Малчын акым, чаавам 8 ажы-төлдү чаяап төрээш, азырап өстүрүп кагдылар. Оларның аразында Галина биле Ирина ийистер болган. Эң ылаңгыя кыжын суг болза, черниң черинде кыштаа Шолук-Ховуга, эмчи-домчудан ыракка кодан хойну хүндүс кадарбышаан, төрүүр хойну болгаш оларның хураганнарын аалга суггарып, чемгерип ажаавышаан, төрүүр четкен хойларны дүне хайгааравышаан, чаш болгаш элээди уруг-дарыын азырап, кижизидип өстүрер деп чүве — белен эвес үүле. Чүгле орлан-эрес, шыдамык, кызымак кижилер берге ажылды кылып, хөй ажы-төлдү азырап өстүрүп шыдаар.
Тыва кижи малын азыраза, хырны-даа аштавас, экти-даа элевес дээри черле шын. ССРЭ буступ дүшкен, совхозтар сандараан ядаргай үеде эвээш-биче-даа болза, мал-маганныг кижилер ажы-төлүн, дөргүл-төрелин улуг дыка түретпейн барганнар. Хурагандай Суваңович биле Олчаакай Кончуковна Моңгуштар база уруг-дарыынга, чоок кижилеринге эът, сүт берип, дузалажып турганнар. Хоочун малчыннар барык-ла 80 хар чоокшуладыр хууда мал ажылы тудуп чорааш, ону ажы-төлүнге дамчыдып берипкеннер. Акым Хурагандай Суваңович эрткен чылын 92 харлыында чырык өртемчейден чарлып чорупту.
Каш хонук бурунгаар, февраль 20-де, чаавам Олчаакай Кончуковна 91 харлаан. Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумуда эң улуг назы-харлыг, чонунга хүндүткелдиг өгбе. Назы-хары оранчок дөгээн-даа болза, хөй ажы-төлүнүң аразында сагыш-сеткили чиик-сергек чурттап орар. Узун назынныг болганын чаавам малчыннап чорааны-биле тайылбырлаар кижи. Кылган ажылынга сеткили таарышкан кижи белен кырывас деп ол санап чоруур.
Чаавам “Контр Кончуктуң уруу” деп-даа диртип чораан. Тыва Арат Республикага репрессия кедереп турда болган чүве-дир. Ол шагда Тываның барыын болгаш чөөн кожууннарының аразынга орук амгы үеде автоорук ышкаш ынчаар эрткен. Сарыг-Хөлчүк (амгы Адар-Төш) артка чаавамның ада-иезиниң аалы турган. Бир хүн Кончук Моңгуштуң аалынга аъттыг шериг кижи эзирик халдып келген. Өвүрде кызыгаар доскуулундан Кызылче бар чыдар кижи болган. Арага негээрге, кудуп-даа берген. Ол шериг кижи кончуг чалчык, дүржок кижи болган. Дүржоктанып туруп бээрге, ону оожургадып чадааш, кончуг мөге-шыырак Кончук ону, эзирии сергезин дээш, хүлүп каан. Ол шериг кижиниң эзирии сергеп, миннип кээрге, ооң хүлүүн Кончук чежипкен. “Мени хүлүп-шарып каан сен, сени черле анаа салбас мен!”— деп, ол шериг кижи кыжанып чоруткан чүве-дир. Каш хонганда шериглер халдып келгеш, Кончук Моңгушту тудуп алгаш барган– ол хевээр сураг чок барган, ис чок читкен. Чаавамның кады төрээн угбазы Моолдаарның оглу Чылгычы Ондар Күрүне Думазының депутады тургаш, кырган-ачазының херекке онаашкан азы репрессияга таварышкан дугайында документ тып алыр дээш, оларны дилеткеш, чаңгыс-даа саазын иштики херектер болгаш айыыл чок чер органнарындан тыппаан. Кончук Моңгушту шериглер чер ара “аайлап каапкан” бе азы чидир “шыгжапкан” бе – билдинмес херек.
Чаавамның кады төрээн акызы Седен-оол Кончукович Моңгуш Көрей дайынның киржикчизи. Дайындан келгеш, бүгү назынында чолаачылап ажылдап чораан.
Мээң чаавам мындыг салым-чолдуг, ажыл-ишчи, хөй ажы-төлдүг, чонунга ачы-дузалыг, бедик сүлделиг кижи-дир. Хар-назынның 91 хар бедиинде мээң чаавам ам-даа чиик-сергек, кылаштаары безин, чоргаар болдур ийин. Мен Олчаакай чаавамга чоргаарланыр мен.
Олчаакай чаавам — бистиң төрел аймаавыстың чоргааралы.
Шаңгыр-оол СУВАҢ, журналист.
Чурукту Моңгуштарның архивинден алган.
«Шын» №7 2025 чылдың февраль 27
