Интервью
Чоокта Тыва Республиканың В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи Мерген Хомушку “Тываның улустуң артизи” бедик хүндүлүг атты алган. Хоочун журналист Светлана Балчырның артист-биле интервьюзун номчукчуларывыска бараалгаттывыс.
– Чугаавыс эгезинде “Тываның улустуң артизи” хүндүлүг атты алганыңар-биле байыр чедирип олур мен, Мерген Киим-оолович. Шынап-ла, хөй көскү рольдарны ойнап, көрүкчүлерниң улуг сонуургалын чаалап алган болгай силер. Байыр чедириишкиннери төнмес чүве-ле ыйнаан?
– Өөрүп четтирдим, Светлана Салчаковна. Эш-өөрүм, чонум, көрүкчүлер байыр чедирип турлар, ийе. Ол бедик ат улуг харыысалга-биле чергелештир чалгын-чакпа болуп, хей аът-биле бүргээр-дир. Ынак театрымга, чонумга мөгейип, моон соңгаар-даа бараан болурунга белен мен.
– Чугаа кылып, ажыл-агый чогудар дээш, телефон долгаарымга, “Хой кадарып чор мен” дээриңге ынчан магадаан болдур мен ийин. Ылаңгыя изиг чайын Кызылда олурар кижиге тайга-таңды, арга-арыг, янзы-бүрү куштар үнү ала-чайгаар дыңналып кээр чораан.
– Малчыннар оглу кижи хой кадарар мындыг боор чүве. Чайгы шөлээм үезинде өшкү-хойлар мээң дыңнакчыларым, көрүкчүлерим апаар-ла болгай. Авам-ачамның мал-маганын кадарарынга ынак мен. Театрда артист өөрүм мени “Хомушкунуң хойтпак тигер оглу” дижирлер (каттырар).
– Чыраа-Бажынга аваң-ачаң аалынга мен база четкен мен. Хеймерек дээш оглунга аажок чассыыр улус чораан.
– Беш угбалыг, ийи акылыг хеймер оглу мен, ийе. Ачам Киим-оол Сүмбүүевичиниң “аъдының бажы хоя бергенден” бээр үш чыл болду. Авам Бопук-Кара Худааевна сезен ийи харлыг. Суурда уругларының чанында олурар. Чазак шаңналы ап турумда, авам суурдан чедип келирге, дыка өөрүдүм. Ол база аажок өөрээн. Төрээн суурумга чедип, концерт-оюнум көргүссүмзе деп бодап-ла чоруур мен ийин.
– Ынчанмайн канчаар, төрел чонуң, өөрлериң, башкыларың амырап, чоргаарлангай. Мээн чаңгыс курсчу эжим сээң башкың деп билир мен.
– Аа, ийе. Тамара Кызыловна Куулар бистиң тыва дыл болгаш чогаал башкызы-дыр. Билиг бээри магалыг башкы, аажок хүндүлеп, сактып чоруур мен.
– Артист болур күзел, театрга ынакшыл сээң салым-чолуңга канчап тыптып келген ирги?
– Шериг соонда эмчиге бир акый-биле кады чыткан мен. Мээң олут орбайн, ол-бо халып, ырлап-кожамыктай каап турганымны көргеш, бир катап ол айтыра-дыр: “Чодураалар” деп ырыны билир сен бе?”. Ырлап-ла бердим. “Ол ырының автору мен-дир мен ийин. Мени Эдуард Мижит дээр” — дидир. Улам сонуургап чугаалажып эгеледим. А кажан ол “Театрны сонуургаар-дыр сен бе?” — дээрге, шуут амырай берген мен. Олчаан адырылбайн бардым. Эдуард Байырович “Чалгыг” деп студияны удуртуп турда, ынаар барып кичээлдеп турдум. Ынчан кады кичээлдеп турган студийжи эштерим Леонид Каң-оол, Меңги Ооржак, Ангелина Соян чогаалчылар апарганы өөрүнчүг.
– Театр уран чүүлүнче орууң ажыдыкчызы Эдуард Байырович болганы ол ышкажыл. Салым-чол айтыр, ачылыг ужуражыышкын болган-дыр көрем.
– Ийе, ындыг. Аас-кежиктиг ужуражылга!
– Мерген Киим-оолович, 2003 чылда Санкт-Петербургтуң театр академиязын дооскан болгай силер. Студент амыдыралдан чоргаарал-биле сактып чорууруңар азы кандыг-бир онзагай болуушкундан чугаалап көрүңерем.
– Студент чылдарымда даштыкы литератураны аажок сонуургаар апарган мен. Дүн-хүн дивейн, улуг сонуургал-биле номчуп турдум. Бир катап шылгалдалар үезинде Хэмингуэйниң “Прощай, оружие!” деп чогаалын номчуп турумда, бир минута хире-ле болганда, башкым беш демдек салгаш, үндүрүптерге, шуут кайгап калган мен. Ындыг үнелел алыр мен деп бодавайн-даа чораан мен.
Олут олурбас аайым-биле ол-бо халып-ла ыңай боор аажылыг кижи мен. Бир уруг-биле таныжып алган мен. Телеут уруг. Мээң нациям база төрээн чонумнуң дылы чиде берген дээр уруг чораан. Кунскамера музейинде ийи национал халадывыс шыгжаттынып арткан дээр аан. Таан-даа. Шуут кайгаан мен. Мени тывалап чугаала дээр. Дыңнап-дыңнап, ыглаар. Баштайында арай угааны четпес уруг ирги бе деп-даа бодап турдум. Чоннуң дылы канчап чиде бээр чүвел?! Ынчан ынчаар бодаар турдум.
– Ам тыва дылывыска база ындыг айыыл диргелип келгени чажыт эвес, ындыг аа? Сөөлгү ийи-бир чылда хемчеглер алдынып-даа турар болза... Школалар-биле сырый харылзажып, уран номчулга мөөрейлериниң жюри кежигүнү болуп ажылдап келген болгаш, тыва дылдың байдалын кандыг деп эскерер-дир сен?
– Кызыл хоорайның кайы-даа школа-лицейлеринге кире бээрге, уруглар орус дылда чугаалажып турар. А бо аграр лицейде тыва дыл хүндүткелде-дир деп дораан эскердим. Бөлгүмнерге, кичээлдерге тыва дыл, чогаал дугайында тайылбырны аажок сонуургап дыңнаар-дыр. Өске школа-лицейлер база төрээн дылывысты хүндүлеп, өөренип, чугаалаарының талазы-биле олардан үлегер алыр болза эки. Бодум хуумда уруглар-биле ажылды ам-даа ханыладыр бодалдыг мен.
– Ол езулуг шын бодал, сорулга-дыр. Мерген Киим-оолович, силер Россияның регионнарынга чедип, оларның амыдыралын, уран чүүлүн болгаш культуразын сонуургап танышканыңар чугаажок болгай. Аңаа хамаарыштыр чүнү демдеглексээр-дир силер?
– Европейжи театрлардан белорусстар быжыг дөстүг болуп, оруун шын углап-баштап турар деп үнелексээр-дир мен. Чечен Республиканың чурттакчылары чүдүлгезин шыңгыы сагып, үнелеп чоруур чон-дур деп эскердим. Бистиң театрны алыр болза, тыва дылывыстан так аспактанып алган, чиңгине тыва дылы-биле ажылдап турар деп бодаар мен. Чамдык театрлар аас чогаалы-биле амыдырап турар боор-дур, чамдыктары амгы шагның аяны-биле угланыышкынныг чоруп турар. А тыва театр дески сайзыралда деп чоргаарал-биле демдеглексээр-дир мен.
– Чүү деп бодаар силер, артист болуру аас-кежик бе азы чоргаарал бе?
– Мээң бодап, санап чоруурум-биле алырга, артист болуру дээрге, хамыктың мурнунда улуг харыысалга-дыр. Командир Кечил-оолдуң, күрүне ажылдакчызы Буян-Бадыргы Монгуштуң овур-хевирин сценага тургузарда, оларның амыдырал-чуртталгазынче, бодалдарынче бүрүнү-биле кирер апаар. Чонувустуң мындыг ат-сураглыг оолдарының овур-хевирин тургузуп, долузу-биле дамчыдып деп чүве дыка нарын, берге. Мен мырыңай моораар чыгыы баксырап, эм-таң ижер ужурга-даа таваржып турдум. Буян-Бадыргының салым-чолунуң хилинчектиин, ынчалза-даа ооң коргуш чок, өлүм чок дидими, чону дээш, чурту дээш, шын дээш амы-тынын-даа харамнанмас чоруун бодап кээрге, чоргааранчыын. Ындыг оолдар турда, Тывавыс кажан-даа, кымга-даа чалынмас-тыр ийин.
– Хууда амыдырал-чуртталга кайы хире чоруп тур, чээ? Ону айтырбас болзумза, номчукчулар элдепсинер дээрзи чигзиниг чок аа? Кайгамчык бажыңны туткан, ыяшты олурткан, ам куда дүжүрери арткан боор ийин...
– Шын. Бажыңны туттум. Ыяшты олуртум. Ийе. Ынчалза-даа эмин эрттир чараш боорумга, кыстар чагдаарындан коргар ышкажыл (аажок каттырар). Баштактанып тур мен. Чогум эң аас-кежиктиг амыдыралды тудуп, аас-кежикти үлежир эшке дужуп, чурттай бээр мен деп идегел-биле чурттап, хөйнү бодап чору-ла мен.
– Күзел күштүг. Күзел-сорулгаңар бүдер-ле болзунам.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
«Шын» №76 2023 чылдың октябрь 7
