“Көдээниң культура ажылдакчызы” программа-биле чүгле бистиң республика девискээринде эвес, өске регионнарже база ажылдап чоруп турар чаңгыс чер чурттугларывыс бар. Оларның бирээзи Менди Кол Забайкалье крайның Могоча хоорайында «МогочаДвиж» ном саңында библиотекарь кылдыр ажылдап эгелээн. Ооң интервьюзу “Культура 75” сайтыга (https://культура75.рф/) үнген. Ам ону номчукчуга таныштырар-дыр бис.
– Менди, бодуңар дугайында чугаалап бээр силер бе? Культура-биле салым-чолуңарны холбап эгелээн чылдагаан чүден эгелээнил?
– Мен кайгамчык чараш Тыва чурттуг мен. Төрээн дылымга, ёзу-чаңчылдарывыска, төөгүвүске хүндүткелдиг байдалга бүргедип, Кызыл хоорайга өскен мен. Мээң чуртум кайгамчыктыг хөөмей-сыгыды чаңгыланган байлак культуралыг чер.
Школа соонда бухгалтер орукче углап бар чорумда, үр болбаанда мээңии эвес деп билдине берген. Сагыш-сеткилим гуманитарлыг эртемнерже, чогаадыкчы талаже тыртар болган. Өөренмишаан уран чүүл школазынче барып турган мен. Ынчалдыр салым-чол боду-ла мени Кемеровонуң күрүнениң культура институдунче эдертип чедире берген. Ында улустуң уран чүүлүнүң культуразының төөгүзү болгаш теориязы кафедраны культурология эртеминиң доктору, профессор, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, эртемден Надежда Ултургашева эргелекчилеп ажылдап турар. Ол мени деткип, ук дээди өөредилге черинче өөренип кирип алыр идигни берген болгаш мээң кураторум, эртем удуртукчузу – амыдыралымда дагдыныкчым болганынга канчаар-даа аажок өөрүп чор мен. Ооң ачызында культура делегейин ажыдып, эртем-билигни чедип алдым.
Студент чылдарымда институттуң ажылчы-бүдүрүлге килдизинге немей акша ажылдап алыр аргалыг турдум: хүлээп алыр комиссияга дузалажып, тыва студентилерниң куратору болуп, алтай, хакас, телеут, тыва, шор болгаш өске-даа Сибирьниң түрк дылдыг биче буурай чоннарының аас чогаалының студенчи ансамблиниң костюмнарын болгаш хөгжүм херекселдерин база харыылаар харыысалгалыг турдум.
2017 чылдан тура профессионал мергежилим аайы-биле Кызылдың төпчүткен библиотека системазы-биле холбашкан ажыл-агыйлыг турдум. Ооң директору, хоочун библиотекарь ТР-ниң культуразының тергиини Марина Чихачева арга-дуржулгазы эвээш мени ажылга хүлээп алгаш, бедик мергежилдиг специалист чедир өстүргенин демдеглевес аргам чок. Чурт-шинчилел килдизиниң библиотекарындан автоматизация болгаш медээ ажылдап кылыр килдистиң эргелекчизинге чедир орукту эртим.
– “Көдээниң культура ажылдакчызы” программаны канчап сонуургай бердиңер?
– Ындыг программаны боттандырып эгелээр дээнин дыңнап кааш, бодумнуң күжүм шенеп көөр дээш, документилерим дужаапкан мен. Кажан дыка шыырак адааннажылгалыг шилилгени кончуг талантылыг специалистер аразындан эрткеш, дыка магадап кайгаан мен. Программаның бүгү негелделерин болгаш өске-даа талаларын өөренип көргеш, аныяк профессионалдарга дыка эки арганы берип турар, акша деткимчезинден аңгыда, ажыктыг дуржулга алыр арга база бар.
– Забайкалье крайны чүге шилип алдыңар?
– Мында элээн каш чылдагааннар бар. Кажан документилеримни дужааптарымга, ол регионнуң Культура яамызы бир дугаарында харыылап келди. Ол чүүл мээң сагыжымга таарышты. Ону салым-чолдуң бир демдээ-дир деп билгеш, ажыл-агыйымны аңаа уламчылаар деп шиитпирни хүлээп алдым.
– Көжер дугайында шиитпирни кайы хире дүрген хүлээдиңер? Кым силерни деткиди?
– Кажан шилилгени эрте бергеш, ол эки медээни авамга дораан чугааладым. Ол мени кезээде деткип чоруур, эки чүүлдерже идигни берип, күш киирип чоруур. Мээң чедиишкинимге кезээде бүзүреп чораанын ол чугаалады. Мен авамның мерген угаанын ооң деткимчезин канчаар-даа аажок үнелеп чоруур мен.
Авам бүгү назынында уруглар аразынга ажылдап чораан: эгезинде эге класс башкызы, оон орус дыл болгаш литература башкызы. Амгы үеде ол хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, уруглар садында ажылдап турар.
Кажан Могочага чааскаан чедип келгеш, чүү-ле болур ирги деп арай сестип турдум. Удатпаанда шын шилилгени кылган-дыр мен деп билдим. Хоорай таарымчалыг, оожум болду. Ооң чурттакчылары биче сеткилдиг, экииргек чон-дур деп эскердим. Мында бажыңымда дег сагындырар-дыр. Эп-найыралдыг команданың кежигүнү болдум. Оон аңгыда төрелдерим, чоок улузум, кады ажылдап чораан коллегаларым, эш-өөрүм доктаамал деткип турлар.
Бо черниң агаар-бойдузу Тываны сагындырар-дыр. Ынчангаш аал-оранымга чоок, эптиг байдалды эскерип тур мен. Кыш соок болур деп меңээ чугааладылар. Мен аңаа белен мен. Ниитизи-биле, шын базымны кылганымга өөрүп, аас-кежиктиг, эки байдалдыг-дыр мен.
– Коллектив канчаар хүлээп алды?
– Коллегаларым кайгамчык кижилер болду – ёзулуг профессионалдар, кандыг-даа байдалда дуза кадарынга белен. Оларның ажылынга шыңгыы харыысалгалыы, модельдиг ном саңының ажыдыышкынынга (“Өг-бүле” национал төлевилел-биле тургустунган ном саңының ажыдыышкыны сентябрь 30-де болган – авт.) белеткенип, орайга чедир ажылдап турган үевисте көскү чорду. Ылаңгыя директор Надежда Офицерованы демдеглекседим. Ол мени ажылга хүлээп алырындан аңгыда, бүгү талалыг деткимчени көргүзүп, ажылче дүрген ижигип кириптеринге дузалажып турар.
Оон аңгыда коллегаларымның экииргээн шуут кайгадым. Олар бар-ла чүүлдери-биле үлежир: огородундан ногааны-даа, амыдыралга ажыглаар херекселдерни-даа бээринге белен. Бажыңнарынче кезээде чалаар, бедик культуралыг, интеллигентилер колдаан коллективтиң бир кезии болганымга дыка-ла таарзындым.
ТР-ниң Культура яамызының медээзинден Сорунза МОНГУШ белеткээн.
Чурукту ТР-ниң Культура яамызының социал четкиде арнындан алган.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16