Бо чайын Кызылда Аныяктар сесерлиинге ыттар делгелгези болган. Аңаа ээзиниң даалгаларын кончуг дүрген болгаш бирден бирээ чокка ыяк күүсеткен ыт Монгол-ла болгай. Ону көрген улус дыка сонуургаан. Ховар-даа, солун-даа мергежилдиг кинолог кыс болгаш ооң ыды Монгол дугайында таныштырып бижиирин номчукчуларывыс дилээн.
Монгол. Алды харлыг немец уксаалыг овчарка. Иркутск хоорайга төрүттүнген. Истеп-тыварынга тускай белеткелди эрткен деп, херечилелинде бижээн. Свердловск, Иркутск областьтарынга болгулаан ыттар аразында эртип турар хөй санныг спортчу маргылдааларның тиилекчизи. Ээзиниң бүзүрелдиг эжи.
Юлия Чадамба — Монголдуң ээзи. Чеди-Хөл кожууннуң Хову-Аксынга 1999 чылда төрүттүнген. Кызылдың 7 дугаар школазынче өөренип киргеш, 9 класс соонда Иркутскунуң аграрлыг техникумунуң кинологтар белеткээр салбырын дооскан. Эртеми – кинолог. Ада-иезиниң ортун уруу. Жанна деп угбалыг, Аюна деп дуңмалыг. Авазы Алена Александровна Чадамба, Кызылдың көдээ ажыл-агый техникумунуң директорунуң оралакчызы. Ачазы – Юрий Чамыянович Чадамба, каңнакчы.
— Кыс улуска таарышпас мергежил-дир деп, ада-иеңер чугаалап турган чадавас. Кинолог болуру чүден эгелээн ирги, Юлия?
— Ада-ием мээң шилилгемге удурланмаан. Чүге дээрге олар боттары дириг амытаннарга ынак болгаш бисти база ынчаар кижизидип өстүрген. Бичии тургаш, төрүттүнген хүнүмде ыт азы аът белекке бээрин дилээр турган мен. Үш харлыг турумда, күзелим бүткен – ыт оглу белекке берген. Ону Чапа деп адап алган бис. Ол бистиң-биле дыка үр чурттаан. Ытка хандыкшыл оон эгелээн деп болур. А кинолог мергежил дугайында 5 класска теледамчыдылгадан көргеш, билип алган мен. Шилилгени кылып тура, кыс кижиге таарышпас мергежил деп каш-даа улустан дыңнаан мен, ийе. Ылаңгыя техникумга өөренип чеде бээримге, кыс кинологтарга ажылга тургустунуп алыры берге болурун база чугаалап турган. Ынчалза-даа кижи бодунуң күзелинден кажан-даа ойталавас болза эки. Шилилгемге шынчы арткан мен.
– Монгол-биле бир дугаар таныжылга канчаар болганыл?
— Техникумга ийи дугаар курстан тура мергежил аайы-биле кичээлдер эгелей бээр. Ынчан кижи бүрүзү бодунуң ыдын өөредип кириптер. Ада-ием Иркутскудан немец уксаалыг, төрүттүнгеш чаа-ла 1 ай чартык болган овчарка оглу садып берген. Ону Монгол деп адап алган мен. Ол олчаан ам алды дугаар чыл кады бис.
— Ак-Төш, Көстүк, Мухтар-даа эвес, чүге Монгол?
— Мен өске улус-биле дөмейлежир хөңнүм чок болган. Ыдымның дүрзүзү кара, шириини кончуг боорга, ынчаар адап алган мен.
— Студент чылдарыңарда ыттыг өөренири берге болду бе?
— Эгезинде, Тыва — Иркутск аразынга аргыжарда нарын турду. Ытка база бир кижи өртээ кылдыр билет садып алыр турдум. Чамдык чолаачылар аартыктавайн ап алыр, а чамдыктары ыттыг дээш, албайн-даа баар.
Кезек када техникумнуң ыттар тудар кажаазын хаапкан. Ынчан квартира хөлезилеп турган эштерим чанынга ыдымны база алыр ужурга таварышкан мен. Монголду өске улус чанынга каап болбас болганда, кайнаар-даа баарда, эдертип алыр турдум. Боду чажындан кончуг угаанныг, чугаа билир болгаш, Монгол меңээ улуг бергедээшкиннер-даа тургузуп көрбээн.
— Монгол силерниң чаңгыс көрүжүңерден-не даалгаларны күүседип турар. Ынчаар өөредири база белен эвес боор аа?
— Ытты чүгле кичээл үезинде эвес, а бир дугаар бажыңче киирип келген хүнүнден эгелээш, бөдүүн даалгаларны күүседип турар кылдыр өөредип, бодунга чаңчыктырып эгелээр болза эки. Каяа-даа чорааш, ыттың кичээнгейин хаара тудуп алган турары чугула.
— Монголдуң “дооскан мергежили” истеп-тывар дээн-дир. Ол наркотиктер-биле база ажылдап билир бе?
— Монголду наркотиктер талазы-биле ажылдаар кылдыр өөретпээн мен. Өжегерээн ынчалдым. Сөөлү барып, ытка хоралыг деп бодаар чордум. Мээң ыдым кезээде бир-ле даалганы күүседиринге ынак, дөстүнмес. Истеп-тывар талазы-биле тергиин ыт. Ол талазы-биле билиглерин доктаамал катаптап, чоорту даалгаларны нарынчыдып турар бис. Чүге дээрге ыт ол-ла даалгалардан чалгаарай база бээр. Монгол кадарчы ыт эвес болганда, анаа бажың кадарар, олутпай ажылдар таарышпас. Ол кезээде шимчээшкинде, нарын ажылдар кылыксаар. Ынчаар өөренген ыт-тыр.
Аажызы кончуг шимченгир, бодунга бүзүрелдиг, чоргаар, дүрген боданыр, бөмбүк-биле ойнаарынга база ынак. Чүнү-даа чиир, ооң кадында чимис аймаандан персик, апельсинге дыка ынак, ол хиреде банан чивес, дагаа эъдинге база хөңнү чок.
— Монголдуң чедиишкиннериниң дугайында чугаалап көрүңерем.
— Студентилеп тургаш, ыттар аразында спортчу маргылдаалар болуп турарын дыка сонуургап көөр турдум. Оон Монголду ындыг маргылдааларга киириштирер дээш, эртениң-не 5 шакта шак алгыртып алгаш, ытты ынчаар чаңчыктырып, хүнде үш катап белеткенип турдувус.
Үргүлчүлелдиг белеткелдер соонда, Иркутскуга ыттар аразында хөй мергежилдиң маргылдааларынга (многоборье) Монгол кезээде тиилекчи болуп келген. Чаалап алганы медаль, кубок, диплом бүрүзүн чугаалар болза, эңдерик. Ол хоорайга Монголдуң ады элээн алдаржый берген турду. Оон бээр беш чыл иштинде будильник алгыртып көрбээн мен. Бир эвес дыңнап каар болза, Монгол дораан кудумчуже үнеринге белеткенип, сыйылап эгелээр. Үнүп келгеш, ол үеде кылып турган мергежилгелерин бирден бирээ чокка катаптаптар.
Бир катап Екатеринбургка белеткел чок шак-ла ындыг маргылдаага Свердловск облазындан чыглып келген 17 шыырак дээн дуржулгалыг кинологтар аразынга киришкеш, 100 баллдың 98-зин чаалап алгаш, ийиги черге төлептиг болган. Ол маргылдаада Монголдуң эвес, а мээң частырыгларым дээш 2 баллды казып каапкан. Мындыг маргылдаалар чүгле ыттан база хамаарышпас, команда кылдыр санаар болганда, ээзиниң шалыпкыны чугула рольдуг.
— Монголду делегей чергелиг чемпионаттарга киириштирзе кандыг деп бодаар силер?
— Ол дугайында шагда-ла бодап келген бис. Хомуданчыг чүве, чүгле боттанмас күзел болуп артпышаан хевээр. Чүге боттанмас дээрге, делегей чемпионаттарынга киржирде, дыка хөй акша-түң херек апаар. Амдыызында бистиң күрүневисте ыттар спортунга көрдүнген акша чок. Ынчангаш чүгле бай-шыырак улус боттарының акшазы-биле ындыг чемпионаттарда ыттарын киириштирип турар. Бир эвес Монгол ындыг чемпионаттарга киржир болза, албан тиилелгелиг болур дээрзинге бүзүрелим күштүг.
— Эртем чедип алгаш, ажылчы базымыңар кайыын эгелээн силер?
— 2021 чылда доозупкаш, Тывага чанып кээримге, шынап-ла, ажылга тургустунуп алыры дыка берге болду. Каяа-даа баарымга, хүлээп албаан. Ам канчаар, Екатеринбургта Россияның кеземче күүселдезиниң эргелелиниң эдип-чазаар колониязында ажылдап турар эжим чалаарга, канчап билир, шенеп көөр-дүр дээш ыдым ап алгаш, чорупкан мен. Эмчи комиссиязын үш хонук дургузунда эрткеш, бир ай безин четпээнде Монгол биле мени дораан ажылче хүлээп алган. Мында Монголдуң шынарлары, билии улуг рольду ойнаан деп бодаар мен. Чүге дээрге, шак ындыг албан черинче ажылдаксаан улус чартык чыл, тос ай-даа манап турган боор чорду.
Екатеринбургка ийи чыл ажылдадывыс. Чаңгыс багай чүвези, Монголга көңгүс таарышпас ажыл болган. Ажыл графиги ыдым-биле аңгы үе эрттиреринге шуут чедишпес. Бир эвес мен бодум карьерам бодааш, аңаа ажылдаан болзумза, ажылдап болур. Чүгле ыдымны бодап кээримге, дыка кээргенчиг апарган. Ол кадарар ажылга өөренмээн болгаш, чалгаарап эгелээн. Ынчангаш ол ажылдан үнгеш, Тывада чанып келгенивис бо. Черле Монголга тааржыр ажыл тыпты бээр боор дээрзинге идегеп турар мен.
— Ниитизи-биле ыдыңарның келир үезин канчаар көрүп турар силер?
— Бир эвес эрге-хоойлу органнарының структуразынче ажылдап кирер болза, албан-хүлээлгелиг ыттар 8 чыл ажылдааш, пенсияже үнер. Ында ыттың кадыының байдалы шыдаарындан база хамааржыр.
— Амы-хууда чуртталгаңарга Монгол шаптыктавайн турар бе?
— Чок. Амдыызында өг-бүле тудар дугайында айтырыг ындыг-ла чидиг эвес турар. Далашпас мен. Монгол эки кижи шилип алырынга харын-даа дузалыг болур. Мээң-биле салым-чолун кадыксаар кижи, албан ытка ынак болур дээрзи билдингир.
– Айтырыгларга харыылааныңар дээш четтирдивис! Чедиишкиннерни күзедивис!
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны маадырның хууда архивинден алган.
"Шын" №64, 2023 чылдың август 30"