МАЛ ПРОДУКЦИЯЗЫН БОЛБААЗЫРАДЫРЫ
Шаг-төөгүден бээр Тываның чурттакчы чонунуң кол ажыл-агыйы — мал азырап өстүрери. Тыва улустуң “Хойлуг кижи – каас, инектиг кижи – тодуг, аъттыг кижи – эрес” деп үлегер домаа аңаа бадыткал. Хой, өшкү, инек, чылгы дээш тос чүзүн малының эът-кежин тыва кижи болбаазырадып, малының мыйызындан дуюунга чедир бүрүнү-биле ажыглап чораан. Чижээлээрге, инек мыйыстарындан эмискиктерни, өшкү мыйыстарындан дээктерни кылып алыры дээн ышкаш.
Малдың эът-кежин, сөөк-даяан шуптузун ажыглаарының арга-хоргаларын, доозазын эвес-даа болза, совет үеде Тывага боттандырып турган. Кешти, дүктү чондан белеткел конторалары өртектиг хүлээп ап турган. Сукпак суурнуң адаа талазынга турган сөөк заводунга мал сөөгүн республиканың совхозтары, колхозтарындан чыып эккеп, аңаа минералдыг бүдүмелдер холумактыг сөөк далганын бүдүрүп, ону мал-маганга немелде чем кылдыр ажыглап турган.
Кызыл-Мажалыкта эът комбинадынга барыын кожууннарның, Кызыл хоорайда эът комбинадынга төп болгаш чөөн кожууннарның мал-маганын хүлээп ап, ооң эъдинден колбаса кылыгларын бүдүрүп үндүрүп турган.
Тывага малдың эът-кежин болбаазырадып ажыглап чораанының төөгүзүнче хая көөрге, мындыг-дыр. Амгы үеде база мал продукциязын долузу-биле болбаазырадыр эчис сорулга республиканың экономиказында салдынган. Тыва Республиканың Баштыңы албан-дужаалга ажылдап эгелээн дораан-на, Владислав Ховалыг малдың эът-кежин долузу-биле болбаазырадыр бүдүрүлгелерни тургузар талазы-биле организастыг ажылдарны чорудуп эгелээн. Кожуун бүрүзүнге мал эъдин болбаазырадыр биче цехтерни тургузар сорулганы республиканың удуртукчузу салган. Ол сорулга Тываның чонунуң санал- оналындан база үнген деп болур. Сибирь федералдыг округунуң эң хөй малдыг деп санадып турар республикаже мал эъдинден болбаазырадып кылган аъш-чем барааннарын өске регионнардан киир сөөртүп, улуг өртек-биле садып турарын тус черниң чурттакчылары шүгүмчүлеп чугаалажы берген.
Кожууннарга мал эъди болбаазырадыр цехтерни тургузар сорулга чоорту боттанып эгелээн деп болур. Ыраккы Тере-Хөл кожуунда Кунгуртуг суурнуң чурттакчызы Марина Кочаа республиканың көдээ ажыл-агыйының чарлааны «Агростартап» конкурзунуң грантызы дээш мөөрейге киришкеш, 1 350 000 рубльди ойнап алгаш, аңаа бодунуң 150 000 рубль акшазын немээш, мал эъдин болбаазырадып, тушенка бүдүрер биче цехти ажыткан. Тушенка бүдүреринге херек эътти сайгарлыкчы тус черниң чонундан садып ап турар. Биче цехке болбаазырадып үндүрүп турар тушенканың өртээ Кызылдан болгаш соңгаар регионнардан эккеп садып турар тушенкаларның өртээнден элээн чиик.
Мөңгүн-Тайга кожуунда Мөген-Бүрен суурда база сарлык эъдин болбаазырадып, тушенка бүдүрер биче цехти ажыткан. Сарлык эъди эм-дом шынарлыг дээрзин кижилер билир. Ынчангаш-ла боор, 2023 чылдың күзүн Кызылга эрткен көдээ ажыл-агый продукцияларының ярмарказынга мөңгүн-тайгажыларның делгээн сарлык эъдинден тушенказын садып алыкчылар дораан-на арылдыр садып алгаш барганнар. Мөңгүн-тайгажылар эвээш тушенканы ярмаркага эккеп сатканынга чон хомудап турган.
Мал-маган хөй Тере-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннарга тушенка, колбаса дээш өске-даа продукцияны элээн көвүдедир бүдүрүп, Кызыл хоорайга суг болза садып болбайн канчаар. Ынчалза-даа Кызыл хоорай болгаш төп кожууннарда садыг рыноктарындан Тере-Хөл биле Мөңгүн-Тайганың ыраа, орук-чириктиң бергези аңаа шаптыктап турар. Алызы барып кожуун бүрүзүнге эът болбаазырадып бүдүрер цехтерни тургузуптар болза, тушенка, колбаса янзылыг аъш-чемни өскээртен садып алырының херээ-даа чок апаар-ла ышкаш-тыр.
Тываның малының эъдинден тушенка, колбаса, ыштаан эъттер дээш өске-даа аъш-чем аймаа болбаазырадып бүдүрер улуг цехтерни, харын-даа мырыңай комбинаттарны хөй чурттакчылыг Кызыл хоорайга, төп кожууннарга ажыдары чугула болгаш орулгалыг болбайн аан.
Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының деткимчези-биле “Белдир” көдээ ажыл-агый кооперативи 11 миллион рубль акшаны дузаламчыга алгаш, аңаа бодунуң акшазын немээш, келир үеде эът комбинады турар бажың-балгатты септээш, эъттен янзы-бүрү хевирниң продукциязын бүдүрүп үндүреринге херек дериг-херекселди садып алган. Кызыл хоорайга тургускан ол комбинатты 2023 чылдың декабрь айда ажыглалга киирген. Комбинат тус черниң малының эъдин садып ап, ону болбаазырадып, баштайгы дээрезинде колбаса кылыгларының аймаан бүдүрүп үндүрүп турар.
Чаа комбинаттың ажылы-биле Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг таныжып барып чораан. Комбинат ажылын канчаар эгелээнин, ооң баштайгы продукциязының шынарын республиканың удуртукчузу багай эвес деп үнелээн.
— Тываның малчыннарынга дузалаар, оларның малының эъдин садып-сайгарарынга деткимчени бээр дээш чоокта чаа ажыттынган бо эът комбинады ышкаш бүдүрүлгелерни тудуп турар бис – деп, Владислав Ховалыг айыткан. – Ынчангаш малчыннарның малының эъдин садып алырының өртээ чөптүг, малчыннар карылгалыг эвес болур ужурлуг. “Белдир” ышкаш бүдүрүлгелерни тудуп тургузарынга дузалап турарывыстың кол сорулгазы ол-дур.
Чаа комбинаттың удуртукчузу Альберт Белчиттиң дыңнатканы-биле алырга, бүдүрүлгениң продукциязын амгы үеде дөртен хире садыглар мөөңү-биле садып ап турарлар. Комбинат продукцияны көвүдеди бүдүрүп, шынарын улам экижидерге, садып алыкчылар оон-даа көвүдээр ужурлуг.
Ш. МОНГУШ.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №14 2024 чылдың февраль 24
