Тыва Арат Республика бот-догуннаан хамаарышпас күрүне кылдыр 1921 чылда тургустунган соонда, төөгү демдеглелдери ёзугаар алырга, тыва күрүнениң национал байырлалы Наадымны эң-не баштай 1922 чылдың июль 28-те Кызылга “Мал ажылдакчыларының национал-революстуг байырлалы – Наадым” деп ат-биле байырлап эрттирген. Ол-ла хевээр Наадым тыва күрүнениң онзагай национал байырлалдарының бирээзи апарган.
Наадымның байырлалының оюн-мөөрейлеринге кол черни эр кижилерниң үш оюннары хүреш, аъттар чарыштырары биле ча адары ээлей берген.
Тыва Арат Республиканың 1922 чылда баштайгы Наадымынга тыва хүреш маргылдаазынга Чаңман Балчымай оглу Моңгуш шүүлген. Бо мөге Даа кожуннуң Ак-Туруг сумузунга 1895 чылда төрүттүнген. 12 харлыында Чадаананың Үстүү-Хүрээзинге хуурактап өөренип киргеш, сарыг шажын эртем-билиин шиңгээдип ап, хүрээниң кумзат ламазы апарган. Тыва Арат Республиканың эң баштайгы Наадымынга шүүп каарда ол чээрби чеди-ле харлыг турган. 1923 чылда Наадым хүрежинге база Чаңман Балчымай оглу Моңгуш шүүлген. Ол үениң эрге-чагыргазы совет идеология алзып, шажын-чүдүлгени кызагдап эгелээнинден мөге Чаңман Балчымай оглу Моңгушту лама кижи дээш республика чергелиг тыва хүреш маргылдааларынга кииришпестей берген. Ынчалза-даа ооң мөге ат-алдарын ынчангы эрге-чагырга уттундур базып шыдаваан, салгалдары ону сактып чораан. Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузунуң чурттакчы чону мөге өгбези Чаңман Балчымай оглу Моңгуштуң ат-алдарынга тураскааткан тыва хүреш маргылдааларын удаа-дараа эрттирип турар.
Тыва Арат Республика үезинде Наадым хүрежинге 1924 чылда Таңдыдан Оюн Билчиир-оол, 1928 чылда Сүт-Хөлден Доңгак Дарыжык, 1929 чылда Сүт-Хөлден Доңгак Шойдан, 1930 чылда Чөөн-Хемчиктен Ондар Бопуңнаар, 1931 чылда Чөөн-Хемчиктен Моңгуш Сапык-Көк, 1934 чылда Таңдыдан Оюн Хуназыг, 1940 чылда Таңдыдан Оюн Ойдупаа олар тус-тузунда бир удаа шүүлгеннер.
Тыва Арат Республиканың Наадымнарының хүрештеринге ийи удаа шүүлген мөгелер база бар. 1921–1923 чылдарда Чаңман Балчымай оглу Моңгуш, 1925 болгаш 1927 чылдарда Чөөн-Хемчиктен Ховалыг Сундуй (Коргу-Сундуй), 1932–1933 чылдарда Чөөн-Хемчиктен Моңгуш Көк-Шырбан, 1935 болгаш 1939 чылдарда Чөөн-Хемчиктен Куулар Чамыяң, (Арзылаң Чамыяң), 1942–1943 чылдарда Тыва Арат Республиканың революстуг шерииниң эң шыырак мөгелериниң бирээзи, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, эки турачы Арзылаң мөге Доңгак Бегзи-Хуурак олар тус-тузунда ийи улай шүглүп үнгеннер.
Арзылаң мөге Доңгак Бегзи-Хуурак Тыва Арат Республиканың революстуг шерииниң эң шыырак мөгелериниң бирээзи чораан. Тываның наадымнарының 128 мөге киржикчилиг 1942–1943 чылдарда маргылдааларынга ийи улай шүглүп үнген.
1943 чылда Ада-чурттуң дайынынче аъттаныпкан. Тулчуушкун шөлдеринге эрес- маадырлыг мөзү-шынарын көргүскен. Гвардейжи улуг сержант Доңгак Бегзи-Хуурак фронтудан чанып келгеш, Тыва автономнуг областың наадымнарынга хүреш маргылдаазынга катап киржип эгелээн. 1947–1948 чылдарда Наадым хүрештеринге кымга-даа октатпайн, база катап тергиидеп үнгүлээн.
Арзылаң мөге Доңгак Бегзи-Хуурак Алдар орденниң III-кү чергези, Ада-чурт Дайыны орденниң I-ги болгаш II-ги чергелери болгаш хөй-хөй медальдар-биле шаңнаткан. Ооң адын «Тываның XX чүс чылда алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче киир бижээн.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
"Шын" №59, 2023 чылдың август 9