Чылдың-на июнь 26-да бүгү-делегейниң наркомания болгаш хоойлуга удур наркотиктер саарылгазы-биле демисел хүнүн демдеглеп эрттирип, аңаа удур чогуур хемчеглерни чорудуп турар.
Республикада 2025 чылдың июнь 1-ниң сан-чурагайы-биле алырга, наркология диспансеринде 460 наркоман кижи бүрүткеттинген. Оларның 442-зи эр (96 хуузу), а 18-и херээжен кижи (4 хуузу). Наркоманиядан аараан херээжен кижилер Таңды, Улуг-Хем, Кызыл кожууннарда болгаш Кызыл хоорайда бүрүткеттинген. Наркотиктиг бүдүмелдер ажыглааш, сагыш-сеткили база аажы-чаңы өскерлип аараан 877 кижи нарколог эмчиниң учёдунда бар.
Наркотиктиг, психотроптуг болгаш хоралыг бүдүмелдер чүгле чаңгыс кижиниң эвес, а бүгү ниитилелдиң берге айтырыы апарган. Оларның ажыглалы кижиниң мөзү-бүдүжүн баксырадып, мага-бодун үреп, сөөлүнде барып өлүмге чедирип турар. Ындыг улустуң төрелдери, чоок кижилери, эш-өөрү база хилинчектенир, а күрүне ажылдап шыдаар күш-шыдалдыг кижини чидиргени ол.
Чылдың-на бүдүн делегейде чартык сая ажыг кижи наркотиктиг бүдүмелдер ажыглаанындан болгаш ооң-биле холбашкан аарыглардан өлүп турар. Бо сан-чурагайның үргүлчү өзүп турары хомуданчыг.
Россияда чылдың-на 8 муң ажыг кижи наркотиктиг бүдүмелдерниң хемчээлин эрттир ажыглааш, амы-тынындан чарлып турар. Россияның Кадык камгалал яамызының дыңнатканы-биле алырга, бистиң чуртта наркоманнар саны 200 муңдан 400 муң четкен.
Колумбияның, Перунуң, Боливияның болгаш Венесуэланың даглыг черлеринде үндезин индий чонда кока деп чымчак наркотиктиг үнүштүң ажыглалы кончуг нептереңгей апарган (Кока-Кола-биле харылзаазы чок). Тус черниң чурттакчыларының назы-хары 40 хардан ажары ховар.
Наркотик, наркомания деп чогум чүл ол?
Наркотик дээрге нерв системазынга салдар чедирер, кижиниң угаан-медерелинге багай өскерлиишкиннерни эккеп турар бүдүмелдер-дир. Шупту наркотиктер башта болуп турар химиктиг ажыл-чорудулгага киржип, оларны өскертип, үргүлчү угаан-медерел албаарадыр бүдүмелди ажыглаарын негеп келир хандыкшылды күштелдирип турар.
Наркомания дээрге психоактивтиг бүдүмелдерге ажып эртери аргажок берге хандыкшыл азы чаңчыгыышкын-дыр. Ооң кедереп олурарының кол демдээ: наркотикке чаңчыгып, ооң хемчээлин көвүдедип, үе-үе болгаш-ла хөй ажыглаарын негеп келири, чогуур хемчээлди албаска, мага-бодунуң хилинчектенип, наркотикти негеп эгелээри.
Наркотиктиң организмге багай салдары
Наркотиктиг бүдүмелдерни ажыглаарга, угаан-медерели өскерлир, хагдынчак апаар, сагыш-сеткил хайныгыышкыннары эвээжээр, чүве шиңгээдип алыры, шимчээшкини баксыраар, уттуучал апаар. Организмче кирген хоралыг чүүлдерни кижиниң баары арыглап кааптар. Ынчалза-даа ооң клеткалары өлүгленгеш, цирроз деп аарыг тыптыр. Үргүлчү наркотиктиг бүдүмелдер ажыглап турарындан чүрээниң шыңганнары баксыраар, аарыгларга удур туржур күжү эвээжээр. Оон аңгыда элээн каш кижи чаңгыс шприц ажыглаанының болгаш эр-кыс чорук талазы-биле арыг-силигни сагываанының түңнелинде наркоманнар бот-боттары аразында В, С гепатиттерни, сифилисти болгаш ВИЧ халдавырлыг аарыгны чыпшыржып алыр таварылгалар база бар.
Чүге ону ажыглай бээрил?
Наркоманнар аразында колдуунда 35 харга чедир аныяк кижилер таваржып турар. Наркотиктиг бүдүмелдерге колдуунда эш-өөрүнүң аайы-биле, кончуг кижи болуксаан күзели-биле, бергелер эртип алыры-биле азы күштүг минниишкиннер алыксааш, шенепкеш, чоорту чаңчыга бээрлер. Наркоман кижиниң угаан-медерелиниң өскерилгени база аажы-чаңының баксырааны-биле, харылзажыр кижилери эвээжеп каар. Эш-өөрүнге солун эвес апаар, ооң кол сонуургалы хүнүнде ажыглаптар ээлчеглиг наркотигин тып алыры апаар.
Кандыг түңнелге эккээрил?
Наркотик садып алыр дээш, диленип чорааш, ниитилелдиң кем-херек үүлгедикчилериниң аразынче кире бээр. Чамдыктары мырыңай аар кем-херек үүлгедиринге чедерлер. Наркотик ажыглаарга өлүм дүрген келир болганындан аныяктар аразында өлүп-хораар чорук хөй.
Кижилерниң хөй кезии анаа-ла сонуургааш, шенепкеш, түңнелинде канчаар-даа аажок күштүг хандыкшылдыг апаарлар. Наркотиктиг бүдүмелдерни элээн каш катап ажыглаптарга, бүдүмелдер солчулгазынга чаңчыга бергеш, чайгаар-ла кадыкшылды үреп чоруй баар. Чаңчыгыышкын күштелген соонда, организмниң ажылынга чугула херек чүүл апаар. Ол чокка наркоман кижи хилинчектенип эгелээри.
Мээге хоразы
Кажан кижи наркотикти ажыглап турар үеде мээниң дамырлары хенертен чыырлып эгелээр. Ооң түңнелинде дамырлар боглурга, ынаар ажыктыг бүдүмелдер болгаш кислород чорбайн баар. Ынчан нерв клеткалары өлүгленип, бүдүмелдер солчулгазы үрелир. Наркотикке хандыкшылдыг кижи депрессияга алзып, уйгузу чидип, сактырга-ла, чанында чоок кижилери аңаа удур дайзыннары апарган ышкаш бодалдар бажынга кирер, мага-бодунуң кезектери аарыыр, чамдыктары билинместей бээр. Угааны шыңгыызы-биле баксыраар, кичээнгейи кошкаар, долгандыр турар чүүлдерни соора көрүп эгелээр. Оон аңгыда наркотиктен хандыкшылдыг кижи ижин-шөйүндү аарыгларын база тывар.
Баарга салдары
Наркоман кижиниң баары үзүктелиишкин чокка организмни наркотиктиг бүдүмелдерден арыглаар дээш, шылап, ажылдаары баксырап, түңнелинде ооң ажылы шуут туруптар. Ынчан токсиннер бүгү органнарже тарап, организмни хораннап эгелээр. Наркотиктиг бүдүмелдерниң хоразындан аргажок өске кижи болу бээр. Бодун боду шүгүмчүлеп шыдавас апаар болгаш анаа амыдыралда сонуургалдары өскерлип каар.
Сөөлгү чадалары
Наркотиктерге хандыкшаан кижи сөөлгү чадаларында бүгү-ле күжүн чүгле шакта, хүнде ажыглаар наркотигин дилээринче үндүрүп эгелээр, чуртталгада кылыр ажыл ол болу бээр. Ону тып алыр дээш, кандыг-даа кем-херек үүлгедиринден кортпас. Ол наркотик ажыглап эгелээн үезинден тура 7-ден 10 чыл чедир чурттаар.
Эмнээшкин
Аарыг кижи аар хораннаны берген, үргүлчүлелдиг азы ында-хаая наркотик ажыглап турар дээш, кандыг-даа чадада келген болза, дөмей-ле эмнелгеге чыттырып алгаш эмнээр апаар. Наркотиктиг бүдүмелдерге хандыкшылдыг апарган кижи ниитилелче эглип келзин деп бодаар болза, наркоманнар эмнээр эмнелгеге чогуур эмнээшкинни алыр ужурлуг. Олар боттарының күзели-биле ховар таварылгаларда эмнедип чеде бээр. Колдуунда чоок кижилери, төрелдери, эштери эмнедир деп шиитпирге келгеш, эмнээшкинни негеп келирлер.
Наркоманияга удур ада-иелерге сүмелер
Сөөлгү чылдарда Россияда наркотик ажыглап турар назы четпээннер көвүдээн. Элээдилер 14 хардан 25 харга чедир угаан-медерел солуудадыр бүдүмелдерни ажыглап эгелей бээр апарган, а чамдыктары мырыңай оон эрте-даа шеней бээрлер.
Ону болдурбазы-биле, ада-иелер ажы-төлүнүң амыдыралынга доктаамал киржилгелиг болуру чугула. Өг-бүлеге бот-боттарынга бүзүрелдиг, аразында чүнү-даа чажырбас кылдыр чаңчыктырып алыры эң-не чугула профилактиктиг хемчег болур. Кадыкшыл, наркотиктиг бүдүмелдерниң хоразының болгаш чуртталгада эң-не үнелиг чүүлдер дугайында ажык чугаалажыр херек.
Өг-бүлези-биле кады кадык амыдыралды тудуп, спорт-биле өңнүктежири чугула. Ада-иениң кичээнгейи, сагыш човаашкыны дээрге багай чаңчылдардан ажы-төлдү камгалаарының эң-не эки аргазы-дыр.
Элээдилер аразынга наркотикке хандыкшылды канчап болдурбазыл?
Наркомания аныяктар аарыы апарганы харааданчыг. Хөй-ле өөреникчилер школага өөренип тургаш-ла, наркотиктиг бүдүмелдерни шенеп четтигипкен болурлар.
Уруг багай чаңчылче чайгылбазын дээш, өг-бүле кежигүннери чүнү канчаарын специалистер сүмелеп турар.
Бир эвес уругнуң бичиизинден тура сонуургалдары болгаш хоббизи бар болза, ол наркотиктиг бүдүмелдерже сундугар хензиг-даа чайы чок болур. Аңаа ооң херээ-даа чок. Хобби ада-иезиниң ыйытканы-биле эвес, а бодунуң сонуургалы-биле болур ужурлуг.
Ажы-төлү-биле кандыг өскерилгелер чоруп турарын үе-шаанда билип алыры-биле, уругнуң ада-иези кичээнгейлиг болгаш эскериичел болур ужурлуг. Уругларының эштерин танып-билип алыры-биле, оларны бажыңынче чалаар.
Хөй-ле чүүлдер өг-бүле кежигүннери кайы хире бот-боттарын билчиринден, сагыш-сеткилин болгаш дүвүрелдерин үлежип билиринден хамааржыр. Ажы-төл ада-иезинге бүзүрээр, үүлгедиглери болгаш частырыглары дээш кончуптар азы кезедиптеринден кортпас болур ужурлуг.
Кандыг чылдагааннар-биле ажы-төл наркотиктиг бүдүмелдер ажыглай берип болурул: сонуургак чаңы-биле, кончуг дээн кижи болуксааш, өскелерниң кичээнгейин хаара тыртыксааш, бодун боду чедир үнелеп билбезинден, кылыр ажыл, сонуургалдар, хүлээлгелер чогундан, өг-бүлезинде чөрүлдээлер бар болганындан, ада-иезиниң талазындан хөлүн эрттир хыналдадан.
Кажан элээди кижи наркотикти шенепкен деп билип каан таварылгада ада-иелер чүнү канчаар ужурлугул?
Бирээде, оожургап алыр. Ийиде, оглу азы уруу-биле чугаалажыр эптиг үени тывар. Үште, чөрүлдээ болгаш алгы-кышкы чокка, оожум сагыш-сеткилин үлежип чугаалажыр. Дөртте, чүге наркотик ажыглап эгелээниниң чылдагаанын билип алырын оралдажыр. Ооң соонда нарколог эмчиже болгаш уруглар психологунче баар.
Чедимчелиг болгаш аас-кежиктиг өг-бүле – уруг биле багай салдар чедирип турар эш-өөрүнүң аразында бүзүрелдиг камгалал болур ужурлуг. Уруг боду башкарлып билир, бодунга бүзүрелдиг, чүүден-даа хамаарылга чок, багай чүүлдерге удур туржуп билир болур кылдыр кижизидеринге ада-ие улуг күжениишкинни үндүрери чугула.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26