Уругларның эргелериниң талазы-биле Тыва Республикада бүрүн эргелиг төлээ Саида Сенгииниң эгелээшкини-биле назы четпээннерниң айыыл чок чоруунга хамаарышкан парлалга конференциязы болуп эрткен.
Аңаа ТР-ниң прокурорунуң оралакчызы Ирина Дехтяр, ИХЯ-ның Тыва Республика талазы-биле даргазының хөй-ниити камгалалының талазы-биле оралакчызы Баир Анай-оол, ОБЯ-ның Тыва Республика талазы-биле даргазының оралакчызы Юрий Тарыма, өөредилге сайыдының бирги оралакчызы Ольга Сенди, күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы Сылдыс Ондар болгаш уругларның эргелериниң талазы-биле Тыва Республикада бүрүн эргелиг төлээ Саида Сенгии киришкеш, массалыг информация чепсектериниң айтырыгларынга харыыларны берген.
Хемчегниң кол сорулгазы– назы четпээн уругларның киржилгези-биле озал-ондак, айыыл-халап, кем-херек үүлгедиишкиннери болдурбазының аргаларын баш бурунгаар тургузары, ада- иелерге болгаш уругларның хоойлу езугаар төлээлеринге кыйгырыгны салыры. Чайгы үеде ажы-төлдү хайгаараары ада-иениң болгаш хоойлу езугаар харыылаар төлээлерниң харыысалгалыг болурун база назы четпээннерниң хостуг үезин кайнаар чарыгдап болурунуң дугайында чугаалашкан.
– Ада-иезиниң хайгааралы чокка, хем эриинде агаарлап чоруур ажы-төлге хамаарыштыр кандыг ажылдар чоруттунуп турар ирги?
Юрий Тарыма, ОБЯ-ның Тыва Республика талазы-биле даргазының оралакчызы:
– Өрттен болгаш сугдан айыыл улуг. Ынчангаш ынаар кичээнгейни салыры чугула. Бо хүннерде 178 бичии уруглар дыштаныр лагерьни хайгааралда алдывыс. Оларның 20-зи стационар, чаңгызы майгыннарга дыштаныр лагерьлер. 20 стационар лагерьниң 14-үнүң өртке удур камгалал ажылдары чедир кылдынмаанын демдегледивис. Бо хүннерде прокуратура-биле кады хыналдаларны чорудуп эгелей берген бис. Түңнелинде, ниитизи-биле 100 ажыг хажыдыышкын илерээн.
Чайгы үеде уругларга база бир айыыл тургузар чүүл – хемнер, хөлдер, суглар. Хөй кезиинде бичии уруглар эштиринге таарымча чок черлерге улуг улузунуң хайгааралы чокка ойнап чорааш, сугга дүже бээр. Эрткен чайын республикага 25 кижи сугга дүшкен. Оларның 3-ү назы четпээннер.
Эң-не кол чүүл – ажы-төлдү хайгаарал чок арттырып турарында. Ынчангаш ажы-төлүн хайгаарал чок арттырбазынче ада-иелерни кыйгырып тур бис. Оларның айыыл чок чоруун тургузары-биле бүгү аргаларны ажыглаары ада- иениң хүлээлгези дээрзин утпаза чогуур. Кижизидилге ажылын чорудар, ажы-төлү-биле чугаалажыр. Сереңги дээрге ойнаарак эвес-тир, кижилерге болгаш бодунга хора чедирипки дег чүүлдер-биле ойнавас дээрзин үргүлчү чагыыр. Улуг улустуң үделгези чокта эжинмес, хем эрии кирбес деп өөредир.
Ажы-төлдү бир-ле солун хемчеглерже хаара тудары, кудумчулар кезип, хостуг чоруур чорукту болдурбас. Бөлгүмнерже, секцияларже бижидип, оларның хостуг үезин шын организастаары чугула.
Ирина Дехтяр, ТР-ниң прокурорунуң оралакчызы:
– Чайгы үеде уругларның дыштанылгазынга хамаарыштыр хыналдаларны прокуратура организастап, өске-даа хынаар органнарны хаара тудуп турар. Прокурорлар чайгы лагерьлерже үнүүшкүннерни кылып, уругларның эштир черин, аттракционнарны, назы четпээннерниң ажылга хамаарыштыр, тус черлерде акша ажылдап алыксап турар назы четпээннерге каш ажылчын олуттар организастаанын база хынап турар. Өске коллегаларымның кыйгырыгларынга катчып, комендант шагын сагыырын сагындырып тур мен. Чайгы үеде 22 шак соонда кудумчуга улуг кижизиниң хайгааралы чокка агаарлап болбас.
— Аттракционнарга болгаш бичии уругларның ойнаар шөлчүгештеринге хамаарыштыр хажыдыышкыннар тодараттынган бе?
Ирина Дехтяр, ТР-ниң прокурорунуң оралакчызы:
– Ол – чидиг айтырыгларның бирээзи. Үргүлчү хыналдаларны чорудуп турар. Эрткен чылдың сан-чурагайлары-биле алырга, прокуратураже шак ол айтырыгны көдүрген 55 билдириишкин кирген. Амгы үеде ук херектерни көрүп турар бис.
– Бо чылын каш назы четпээн уругну учетта тургускан ирги? Силерниң талаңардан уругларның айыыл чок чоруунга хамаарыштыр кандыг ажылдар чоруттунуп турарыл?
Баир Анай-оол, ИХЯ-ның Тыва Республика талазы-биле даргазының хөй-ниити камгалалының талазы-биле оралакчызы:
– Элээдилерниң кем-херек үүлгедиишкиннеринге болгаш өг-бүлениң чединмес чоруунга хамаарыштыр ажылдар үргүлчү чоруттунуп турар. 2023 чылдың чайгы дыштанылгазынга хамаарыштыр 3 билдириишкин кирген. Оон ыңай хоойлу хажыдыышкынынга хамаарыштыр 5 билдириишкин кирген. 2023 чылдың чайгы дыштанылгазының түңнелдерин үндүргеш, чедер-четпестерге хамаарыштыр оперативтиг штаб хуралы болган. Колдуунда уругларны лагерь чедиреринге болгаш транспортка хамаарышкан айтырыгларны аңаа чугаалашкан.
Сылдыс Ондар, ТР-ниң күш-ажыл болгаш социал политика сайыдының оралакчызы:
– Бо чылын күш-ажыл болгаш социал политика шугуму-биле 2000 ажыг оолдар, уругларны чайгы лагерьлерге дыштандырары планда көрдүнген. «Чагытай», «Байлак» лагерьлери болгаш Мөңгүн-Тайга кожуунда «Меңги чечээ» лагерьлер. Бо лагерьлер 3 сезонга уругларны дыштандырар. «Байлак» лагеринге безин сезон бүрүзүнде 200 ажыг уруг дыштаныр. Оон аңгыда, 16 хүндүскү лагерьлер база бар. Тус черлерде социал дуза төптери ийи сезоннуг 16 лагерьни организастаар. Ниитизи-биле 2763 уруг Социал политика яамызының деткимчези-биле халас путевкаларны алыр.
ТР-ниң Чазааның доктаалы-биле, 2763 уругнуң 20 хуузу ТШО киржикчилериниң ажы-төлү, база бир 20 хуузу хөй ажы-төлдүг болгаш амыдыралы чегей өг-бүлелерниң ажы-төлү путевкаларны халаска алыр. Оон аңгыда, республиканың өске организацияларының лагерьлеринден 1049 путевканы саткаш, уругларны дыштандырар бис. Билдинмес айтырыглар тургустунуп келзе, ТР-ниң Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының сайтызында айыткан дугаарже долгааш, билип ап болур.
Ольга Сенди, өөредилге сайыдының бирги оралакчызы:
– Өөредилге яамызы чайгы үеде уругларның дыштанылгазын харыылаар. Бо хүннерде белеткел ажылдары адакталып турар. Июнь 1-ден эгелээш, школа чанынга хүндүскү лагерьлер ажыттынып эгелээр. Республикада ниитизи-биле 178 лагерь бар. 157-зи хүндүскү лагерьлер, а 20-зи стационар. Оларның чаңгызы майгыннарлыг дыштаныр лагерь. Амгы үеде лагерьлерге ажылдаар коллегаларывыс анализтер дужаап, эмчи шинчилгезин эртип эгелээн.
Лагерьлер ажылдап эгелей бээрге, аңгы-аңгы албан черлериниң төлээлеринден тургустунган хыналда чорудар бөлүктер үнүүшкүннерни кылып эгелээр. Өөредилге яамызының аңгы бөлүү база чайгы үеде хыналдаларны чорудар.
— Саида Хертековна, чайгы үеде уругларның айыыл чок чоруунга хамаарыштыр кандыг акциялар планда көрдүнген ирги?
– Бичии уругларның айыыл чок чоруунга удур акциялар болур. Акцияларның кол сорулгазы болза, айыыл чок чорукка хамаарыштыр уругларның боттарынга медээлерни чедирери. Ийиде, ада-иелерге ажы-төлдүң айыыл чок чоруун сагыырының дүрүмнерин база катап сагындырары. Ол чүгле лагерьлерге эвес, өске-даа хөй-ниити чыылган черлерге болуп болур дээрзин тайылбырлаар. «Айыыл чок интернет» деп июньда болур акция өг-бүлелерге болгаш өске-даа клубтарның баазазынга болур.
Уруглар камгалалының хүнүнде «Чылыгны берип тур мен» деп акция планда көрдүнген. Бо акцияның кол сорулгазы – ада-иеге уруглар камгалалынга хамаарыштыр медээлерни чедирери.
Хүндүлүг ада-иелер, ажы-төлдүң айыыл чок чоруу чүгле күрүне албан черлериниң эвес, а ада-иелерниң, бистиң улуг улустуң бодувустуң база хүлээлгевис болгай. Уругларның чайгы дыштанылгазын таарымчалыг болгаш ажыктыг кылдыр организастаары ада-иениң хүлээлгези дээрзин утпаза чогуур.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруу.
«Шын» №40 2024 чылдың июнь 1
