Бо үелерде республиканың ногаажылары перец өзүмнерин өстүрүп эгелей берген, а помидор өзүмнерин тарыырынга белеткел ажылдары кидин түлүк чоруп турар.
Чылыг черлерге тывылгаш оон тарап-көвүдээн ногаалар чылыгга ынак, бистиң кыска чайывыс дургузунда чемижин берип четтикпес. Ынчангаш бистин агаар-бойдузувуска таарыштыр, оларның өзүмүн өстүрер чылдагааны ында. Чижээлээрге, огородка тарып турарывыс перец болгаш помидорларывыс кайызы-даа Мексика, Гватемаладан тывылган. Ындыг-даа болза, Мексиканың дагларынга тывылгаш, оон тарап чораан помидорлар перецке бодаарга соокка шыдамык.
Чаа эгелеп чоруур огородчуларны бо үнүштерниң өзүмнерин кажан тарып эгелезе экил деп айтырыг дүвүредип турар. Чамдык огородчуларны көрүп турарга, перец, помидорну январь, февраль айларда суг тарып алган боор, ооң түңнелинде эки дүжүт албайн баар. Шагдан бээр-ле соңгу чүкче чоокшуладыр широталарга өзүп турган ногаалар хүн дурту узун байдалга өөренген болур. Ынчангаш оларны «узун хүннүң ногаалары» дээр, оларга капуста, репа, редис, редька, морковь, свекла, согуна, укроп, петрушка, салат, шпинат хамааржыр. А экваторже чоокшуладыр широтага тывылгаш, оон өзүп көвүдээн ногааларны «кыска хүннүң ногаалары» дээр, оларга перец, томат, арбуз, дыня, тыква, баклажан, огурец, горох, фасоль, кукуруза хамааржыр.
Эки дүжүттү алыр деп бодаар болза, узун хүннүң үнүштери өзүлде үезинде ортумаа-биле 16 шактан эвээш эвес, а кыска хүннүң үнүштери бир хүнде 12 шактан эвээш эвес үе дургузунда хүн чырыын алган турар ужурлуг. Январь, февраль айларда, харын-даа март айда безин ындыг үргүлчүлелдиг чырык чок, ынчангаш бо айларда ногаа өзүмү өстүрер деп бодаар болза, фитолампалар-биле немелде чырыдыышкын херек.
Ол ышкаш өзүмнер салып каан соңгаларывыс мурнуу чүкче көрнүп алган турар ужурлуг. А бир эвес үнүшке мындыг байдалды хандырып шыдавас болзувусса, огородувуска эрте быжар сорттарны тараанывыс дээре.
Сибирьниң агаар-бойдузунга таарымчалыг кылдыр тургускан дүжүткүр, эрте быжар хөй-хөй сорттарны эртемденнер ажылдап кылган. Оларның чер кырынга үнүп келгенинден эгелээш, быжарынга чедир өзер хуусаазы 95–115 хире хонук бооп турар. Ынчангаш маңаа чамдык сорттарны адагылаптайн: Купец, Сибирьский князь, Ранний сибиряк, Факир Сибирская, Ранняя птаха, Чудо великан, Александрит, Винни-пух, Морозко, Белый налив. Бо сорттар дээрге перецтиң янзы-бүрү даштыкы байдалдардан «стресстелгеш» өзүлдези оожумнай бээрин, хөрзүн иштинге үрезиннерниң үнер өйү көрдүнмейн турар болганда, огородчулар ону база санап алыр болза эки. Ынчангаш огородчу бүрүзү бодунуң үнүш өстүрер байдалын болгаш тарыыр сорттарының шынарын өөренип көргеш, перецти февраль 20-ден март 5-ке чедир тарып алыр болза эки.
Помидор тарыыр огородчуларга база сүмелерим ажыктыг бооп чадавас. Бистиң республиканың агаар-бойдузунга эрте быжар (90–100 хонук) болгаш ортумак быжар (100–105 хонук) помидорларны тарып алыры эки. Орай быжар помидорларны (130 хонук чедир) Сибирьде тарывайн турар. Помидорларның узап өзер сорттары (индетерминантный) колдуунда ортумак хуусаада быжар, дүжүткүр-даа болза, оларның сывын чай дургузунда таарар, черже батпазын дээш күжениишкиннерни огородчулардан негей бээр. Оларга Бычье сердце, Абаканский розовый, Тяжеловес Сибири, Клуша, Алсу, Алтайский мёд, Алтайский богатырь, Большой куш болгаш оон-даа аңгы дыка эки сорттар бар.
Огород ажылын чоокта чаа эгелеп чоруур аныяк ногаажыларга эрте быжар, шоолуг ажаалда чок, шыдамык болгаш дүжүткүр чамдык сорттарны сүмелээр-дир мен: Санька, Джина, Сибирьский скороспелый, Буян, Ляна, Монгольский карлик, Хурма, Сибирская тройка болгаш өске-даа. Помидор өзүмнерин бүдүн март айның дургузунда тарып болур, өзүлдези узун сорттарны март айның эгезинде тарыыр, эрте быжар сорттарны өзер үези-биле таныжып тургаш март айның төнчүзүнге чедир тарып болур. Баштайгы дээрезинде ниити савага тарааш, перецтиң болгаш помидорнуң сывынга 2–4 шын бүрүлери үнүп кээрге оларны стаканчыгаштарже чара олуртур. Ол ажылды чорудуп тургаш, үнүштүң дазылын кемдетпези-биле, кончуг хумагалыг болур. Ылаңгыя перец дазылынга дээп, кемдедир болза, үнүш «стресстелгеш» элээн үр үеде өзүлдезин соксадыптар.
Бо үнүштерниң өзүмнери үр үеде савага турар болганда, хөрзүннүң чемижинче улуг кичээнгейни салыр болза эки. Садыг хөрзүнүн ажыглап турар болзуңарза, аңаа ириндини дең кезекке немеп алыр болза эки. 0,5 литр хемчээлдиг саваларга өзүм бүрүзүн аңгы олуртур.
Ногаа өзүмүн хөрзүнче олуртуп турда, оларның уну чоон, боттары эрттир өспээн, чечектери чазылбаан болур ужурлуг. Помидорнуң өзүмүн тарып турар үеде баштайгы чечек салбаа өзүп келген турар болза ажырбас, а перецтиң өзүмүн хөрзүнче олуртуп турар үеде база-ла уну чоон, бүрүлери элбек, 7–9 суг чеде берген, чечектери чок-даа бооп болур, азы чазылбаан-даа болза чечектиң баштары 1–2 хирези борбактажып көстүп келген болза ажырбас. Перецтиң сывының кырында 2 чарлы берген черинге баштай үнүп келген коңгураан баштайгы үеде, ногаан массазы эки өзүп, үнүш боду быжыксын дээш, ап кааптар болза эки. Эрттир өскен өзүмнерниң орнунга бичии, чедир өспейн-даа барган өзүм ажырбас. Чүге дээрге эрттир өзе берген өзүмнүң дазылынга дээп, ону черже тарыырга, үнүшке «стресс» болур болгаш чамдык таварылгаларда бир ай-даа чыгыы өзүлдези туруптар.
Сорттар аайы-биле перецтиң өзүмү 60–85 хонук бооп болур, а помидорларның 55–70 хонук. А огурец, арбуз, дыняның өзүмнери 1 ай хуусаалыг боор. Апрель 20 үезинден эгелеп оларны тарыыр. Эрте быжар капустаның өзүмүн 45–50 хонукта өстүрер, а ортумак быжар сорттарны 1 ай иштинде өстүрер болза ажырбас.
Бистиң Тывада каттар өзүмнери өстүрүп садып турар көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери чогу харааданчыг. Чүге дээрге Сибирьниң өске регионнарында улуг-биче питомниктер хөйү-биле ажылдап, чонунга ачы-дузазын чедирип турар. Сад питомниги чогу бистиң огородчуларывыска багай бооп турар, чүге дээрге чоогувуста Минусинскиниң питомнигинден безин эккелген чемиштиг ыяштар болгаш чадаң ыяштарны дузалал ажыл-агыйывыска тарып алырывыска, климат аңгы болганындан кышкы үеде доңгаш, улаштыр өспейн баар таварылгалар бар. А хуу чондан садып алган чаш ыяштарывыстың сорттары билдинмес, дүжүткүр байдалын биживээн боор.
Дараазында үндүрүлгеде чоннуң дузалал ажыл-агыйларынга каттар өзүмнерин өстүрериниң дугайында бижиир бис.
Светлана КУУЛАР, агроном.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №14 2024 чылдың февраль 24
